Beklenti etkisi

Beklenti etkisi, edebiyat ve psikolojide bir olgudur. "Kendini gerçekleştiren kehanet" ya da "Pygmalion etkisi" olarak da adlandırılan bu olgu; kişinin, bir süre sonra başkalarının (özellikle herhangi bir yanıyla kendinden üstün gördüğü insanların) ona ilişkin beklentilerine denk düşen davranışlar sergilemesi şeklinde açıklanabilir. Beklenti etkisi bilimde, mitolojide ve sanatta değişik boyutlarıyla işlenmiştir. Sosyal psikolojide başlangıçta gerçekliği olmayan bir durum hakkındaki beklentilerin gerçekleşmesine yol açma süreciyle beklenen davranışın sergilenmesi sonucu, olmayan bu halin gerçeğe dönüşmesi biçiminde "self fulfilling prophecy" teorisi olarak tanımlanır. Yani kişi kendi kehanetini kendi yerine getirir. olumsuz duygular, olumsuz sonuçlar doğurur. Bu teori 1911 yılında iki Alman araştırmacının bir at üzerindeki deneyleriyle bilimsel platforma oturtulmuştur. İnsandaki bilinçaltının beklenti etkisini açıklamaktaki rolü büyüktür.

Self fulfilling prophecy'de ''Illusion of Transparency'' yani şeffaflık yanılsaması olarak da söylenen tabire göre kronik anksiyete yaşayan insanların, diğerlerinin düşüncelerini ne ölçüde fark ettiklerini abartması daha olasıdır. Örneğin insanların sizin heyecanınızı fark ettiğini düşünüyorsunuz ve bunu düşündüğünüz için anksiyeteniz, heyecanınız artıyor ve özgüveniniz daha da azalıyor.

Rosenthal ve Jacobson (1968 aktaran: REYNOLDS, 2007, 476) yüzlerce denemeden sonra öğretmen beklentilerinin öğrenci performansı üzerinde önemli etkileri olduğunu buldular. Yansız atama ile oluşturulan gruplara rağmen öğretmenleri yüksek beklenti içinde olan gruptaki öğrenciler daha başarılı olmuşlardır. Çeşitli araştırmalarda pygmalion etkisinin etki büyüklüğü hesaplanmış ve d=.81, d=1.13 gibi Cohen'e göre (1988; aktaran: REYNOLDS, 2007, 476) büyük etki büyüklükleri elde edilmiştir.

Bilimdeki yansımaları

Sosyolog Prof. Robert Merton, beklenti etkisini; "Bir durumun yanlış tanımlanması, yanlışı doğru hale getiren yeni bir davranışa yol açar" saptamasıyla değerlendirmiştir. Harvard Üniversitesi profesörlerinden Robert Rosenthal, 1971 yılında, bu konuda önce farelerle, sonra da bir okulda 18 öğretmen ve 650 çocuğu kapsayan araştırmalar yapmıştır.

Uygulamaları

Mitolojide beklenti etkisi

Mitolojik Yunan kralı Oidipus'un en büyük korkusu kehanette olduğu gibi babasını öldürmek ve annesiyle evlenmektir. Sonuçta bu kehanet gerçekleşir.

Bir heykeltıraş olan Kıbrıs prensi Pygmalion, ideal kadını temsil eden fildişinden bir heykel yapar ve Galatea adını verir. Galatea o kadar güzeldir ki, Pygmalion ona aşık olur, tanrıça Venüs'e ona hayat vermesi için yalvarır. Venüs onun isteğini kabul ederek Galatea'yı canlandırır; Pygmalion ile insan olan heykeli mutlu bir aşk yaşarlar.

Roma mitolojisinde Romulus ve Remus beklenti etkisini örnekleyen bir anlatım içerir.

Sanatta beklenti etkisi

Bernard Shaw'un 1916 yılında yazdığı ve sonradan müzikalleştirilen My Fair Lady" adlı oyunu bu olguya bir örnektir.
Azınlık Raporu
Star Wars Episode III filmi ve
Matrix filmlerinde beklenti etkisi örnekleri görülmektedir.

Türkçede örnekler

"Bir insana 40 gün deli dersen deli olur"
"Sakınan göze çöp batar"
"Aklıma gelen başıma geldi"
"Akla gelen taş baş yarar"... gibi örnekler beklenti etkisinin Türk dilindeki örneklerindendir.

Kaynakça

REYNOLDS, D. (2007) Restraining Golem and Harnessing Pygmalion in the Classroom: A Laboratory Study of Managerial Expectations and Task Design, Academy of Management Learning & Education, 2007, Vol. 6, No. 4, 475–483