Ferâğ kaydı

Peter Schöffer tarafından 1471 yılında basılmış bir kitaptaki kolofon.

Ferağ kaydı, kaydü'l-ferağ, hardü'l-metin ya da kolofon, bir kitabın genellikle başlık sayfasında bulunan matbaa amblemi ve kitapla ilgili açıklamalardır. Yunanca 'zirve, son nokta' veya 'son rötuşlar' anlamına gelen kolophon kelimesinden gelmektedir.

Kolofon genellikle kitapta kullanılan yazı karakterlerini, kâğıt ve mürekkep türünü, ciltleme yöntemini ve malzemelerini anlatır. Teknik kitaplarda, kitabın hazırlanışında kullanılan yazılımlar da kolofon kısmında bulunabilir. Daha detaylı kolofonlar kitabın "sınırlı sayıda üretildiği" veya "özel basım olduğu" gibi detayları da içerirler.

Kolofon genelde telif durumunun belirtildiği sayfaya basılır ancak bazen arka kapakta da bulunabilir. Bazı eski kitaplarda, kitap metni bittikten hemen sonra basıldığı da görülür. Bazı durumlarda sadece basımevinin amblemine veya kitap rafta iken görünen ince kenarına kolofon dendiği de olur.

Kolofonun kullanımı çok eskilere dayanır. Asur, Babil ve Kenan gibi yakın doğu ülkelerinde kitapların veya yazılı tabletlerin sonuna metnin kim tarafından, kimin emriyle, neden, nerede, ne zaman, ne şekilde yazıldığına dair bilgiler; kelime adedi, kitaptaki slogan veya özlü sözler eklenirdi.

El yazmalarında

Bazen ketebehû ifadesiyle başlamasından dolayı ketebe kaydı, müstensihler tarafından yazma eserlerin genellikle sonuna konulan ve metnin istinsahının bittiğini belirten kayıttır.

Ferağ, bir işten vazgeçme, çekilme, el çekme, terk etme anlamlarına gelir. Ferağ kaydı, işi bitirdiğinin kaydı anlamındadır. Ketebe kaydı, istinsah kaydı gibi farklı isimlerle de anılır.

Daha çok "kad vekaa'l-ferağ" ibaresiyle başladığından bu adı almıştır. (Ve kad vekaal ferağ min tenmikihi bi avnillahi teala ve hüsnü tevfikihi, yevme´l hamis, fi evahiri cemad-i uhra li sene isneteyn ve selasine ve seba miet, ala yedi müelifihi el abd, ed daif, Davûd b. Muhammed el-Davûd el-Kayserî müvelleden es-Savî muhtedden, ğaferellahu lehu ve livalideyhi ve limen kale amin ve sallallahu aleyhi ve sellem.) Çeşitli şekillerde başlayan bu imza kısımlarının çok kullanılan başlama şekillerinden biri de "ketebehû" kelimesidir ve "o yazdı" anlamına gelir. Ketebe yerinde, nemekahu, eğer yazan kendinden bir söz katıyorsa Harrerehu, harekeli yazılmış ise Rakamehu, tevazu için veya karalama olduğunu ifade için Sevvedehu, bir meşke bakarak yazmış ise veya meşk olduğunu ifade için Meşşakahu, istinsah suretiyle yazılmış ise Nesehahu veya Satarehu, aynen taklit edilmiş ise Kalledehu gibi tabirler kullanılmıştır.

Ferağ kaydı, çoğunlukla istinsah işinin kimin tarafından yapıldığına ve hangi yıl, ay, gün veya gecede, saat kaçta bitirildiğine dair kısa bilgiler verir. Genelde el yazması eserin sonunda olmakla birlikte özellikle çok eski tarihli yazmaların bazen 1a sayfasında da bulunabilir. Ferağ kaydı, genellikle eserin yazıldığı yazı tipinden farklı olarak ve ters üçgen şekli verilerek düşülürdü.

Ferağ kaydı yazma eserlerin yaşını ve müellife yakınlığını tespit hususunda başvurulabilecek en önemli unsurdur; ancak güvenirliğinden şüphe edilmesi gereken bazı özel durumlar da vardır. Mesela bir kısım müstensihler, istinsaha esas aldıkları nüshanın ferağ kaydını kopya ettikten sonra kendi adlarını veya o günün tarihini kaydetmemişlerdir; dolayısıyla istinsahını bitirdikleri nüsha, asıl yazıldığı tarihten çok daha önceye aitmiş gibi görünebilir. Bundan dolayı bir yazma nüshanın yaşını tayinde sadece ferağ kaydı ile yetinmemeli, eserin cilt, kağıt, yazı, mürekkep gibi maddi özelliklerine de dikkat etmelidir.