Mem û Zîn
Mem û Zîn, Cizre'de 1450/1451 yılında yaşanan[1] ve 17. yüzyıl sonunda Ahmed-i Hani tarafından manzum bir eser olarak yazıya geçirilen destansı aşk öyküsü.[2]
Konusu, birbirine âşık olan ancak kavuşamayan iki gencin trajik öyküsüdür. Cizre beyi Mir Zeynuddin'in kız kardeşi Zin ile Divan kâtibinin oğlu olan Memo arasında yaşanan gerçek aşk öyküsüne dayanır.[3] Ahmet Hani'nin bu öyküden ilham alarak Kürtçenin Kurmanci lehçesi ile yazdığı Mem û Zîn mesnevisi, Kürtçedeki ilk aşk mesnevisi kabul edilir.[4] Yirmiden fazla dile çevrilen eser, ondan fazla kez Türkçeye çevrilmiştir.[4]
Konusu
[değiştir | kaynağı değiştir]Cizre'de Divan Vezirinin oğlu Tacdin ile onun dostu, hikâyenin ana kahramanı Mem, bir Mart ayında yöredeki köse geleneğinin de etkisi ile kız kılığına girip kırlara çıkar. Cizre Beyi Mir Zeyniddin'in erkek kılığına giren kız kardeşleri Zîn ve Sitî de şenlik alanındadır. Tacdin ve Mem onları görmeden sevdalanmış iki gençtir. Şenlikte onları gören kızlar da sevdaya düşer. Parmaklarındaki yüzükleri değişirler. Heyecanda bayılan Tacdin ayıldığında parmağında Sitî yazan yüzüğü, Mem ise Zîn yazan yüzüğü bulur. Dadıları Hezebun, hekim kılığına girip gençleri bulur, yüzükleri geri ister. Mem, sevgilisinin yüzüğünü vermez.
Gençlerin hızla büyüyen aşkları, kentteki herkes tarafından bilinir. Cizre'nin önde gelenlerinin aracılığı ile Tacdin ve Mem, Cizre Bey'inden kızkardeşlerini ister. Bey, Tacdin'e Sitî'yi verir, yedi gün yedi gece düğün yapılır. İki düğün bir arada olmaz diye Mem ile Zîn'in düğünü ertelenir. Ancak Bey'in kapıcısı ikiyüzlü ve fitne Beko, Zin'in aşkına engel olmaya çalışır. Beko'nun fitneleri sonucunda Bey, kardeşini Mem'e vermeyi reddeder.
Bey ahalisini toplayıp ava gittiğinde Zîn ve Mem gizlice buluşurlar. Bey döndüğünde, ava onunla birlikte gidip dönmüş olan Tacdin, Mem ile Zin'i fark etmemesi için kendi evini ateşe verir ve Mem'e aşk borcunu bu şekilde öder.
Mem, Beko'nun oyununa gelerek Bey ile iddialı bir satranç oyunu oynar. İlk üç oyunu aldıktan sonra Beko, Mem'in yönünü değiştirir ve Zin'i görüp hayallere dalmasına, böylece oyunu kaybetmesine sebep olur. Mem, Zin'e aşkını itiraf etmek zorunda kalır ve Bey onu zindana atar. Mem, orada Zîn'in hasretinden ölür. Cenazesi kaldırılırken Tacdin, Beko'yu görüp öldürür. Zin'in isteği ile ikisi yakın yere gömülür. Zin, Mem'in mezarı başından hiç ayrılmaz ve orada can verir; o da Mem'in mezarına gömülür.
Mem û Zîn Mesnevisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ahmed-i Hani Mem û Zin aşk öyküsünden ilham alarak 5+5 hece ölçüsüyle Kurmanca lehçesi ile Mem û Zîn Mesnevisini yazdı. Şair, 2655 beyitten oluşan eseri, Cizre'de 1690-1695 yılları arasında efsaneden ve kendi fikirlerinden yola çıkarak meydana getirdi.[5] Eserde Mem ve Zîn'in aşkı ile beraber toplumsal meseleler, idarî ve siyasî öğütler, zamanın ilim adamlarına, halka, idarecilerine yönelik tavsiye, tenkit, serzeniş ve tekliflere de yer verilmektedir.[6] Tasavvufi ve felsefi bir dille yazılmıştır.
Ahmed-i Hani, eserde iyiliği, doğruluğu, suçsuzluğu, zayıflığı ve çaresizliği Mem ve Zîn'in şahsında toplayarak; kötülüğü, dalkavukluğu, fitneciliği ve ikiyüzlülüğü de Bekir karakterinde somutlaştırarak gözler önüne sermiştir.
Zîn muma sesleniyor
Bazen mumu ederdi kendine muhatap
Ey sır ve dinginlik arkadaşım, baş yoldaşım
Gerçi yanmak yönünden de benim gibisin sen
Fakat sohbet yönünden benim gibi değilsin
Eğer sen de benim gibi konuşsaydın
Benim gönlüm de fazla yanmazdı.— Eserden, Zîn bi findê re di peyive
Dem, şem'e di kir ji bo xwe demsaz
Ey hemser û hemnişîn û hemraz
Herçendî bi sohtine wekî min
Emma ne bi gotinê wekî min
Ger şibhete min te ji bi gota
De min bi xwe dil qewî ne sohta
Mem û Zîn türbesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Cizre'de Abdaliye Medresesi'nin idari odalarının altındaki bodrumda bulunan üç mezarın Zin, Bekir ve Mem'e ait olduğuna inanılır.[7]
Uyarlamalar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Sinema
- Mem û Zîn (1991) − Yönetmen: Ümit Elçi.
- Tiyatro
- Mem û Zîn (1932, Kürtçe) - Yazar:Pîremêrd, İlk sahnelenişi: Kürt Bilim Topluluğu Oyuncuları (1935)[8]
- Mem û Zîn (1995, Türkçe) - Yazar: Cuma Boynukara, İlk sahnelenişi: Diyarbakır Belediyesi Şehir Tiyatrosu.[9]
- Dizi
- Memî Alan (2002) − Yönetmen: Nasir Hesen (Kurdistan TV)
- Siya Mem û Zîn (2012 - 2013) − Yönetmen: Yusuf Güven (TRT 6)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Mem u Zin". sirnak.ktb.gov.tr. 14 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2015.
- ^ Durukan, Ayşe (19 Haziran 2004). "Mem-û Zin ve Ehmedé Xaní". Bianet.org haber sitesi. 16 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2021.
- ^ a b "Mem Û Zîn'in Türkçe Çevirileri üzerine". Ufkumuz Haber. 18 Aralık 2015. 29 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2021.
- ^ Gecit, Mehmet Seyid (30 Ekim 2021). "AHMED-İ HANÎ'NİN MEM U ZİN ADLI MANZÛMESİNDE ÂYETLER BAĞLAMINDA DEĞİNDİĞİ KONULAR". Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (28): 253-277. ISSN 2147-5717. 16 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi16 Aralık 2021.
- ^ Gecit, Mehmet Salih (1 Şubat 2013). "Hoca Ahmed Yesevî İle Şeyh Ahmed-İ Hânî'nin Divân-ı Hikmet ve Mem u zin Eserlerindeki İtikadî Esasların Mukayesesi". Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 13 (1): 123-156. ISSN 1303-9199. 16 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi16 Aralık 2021.
- ^ "MEM U ZİN TÜRBESİ". Kültür Portalı. 16 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2021.
- ^ "Modern Kürt Tiyatrosunun İlk Adımları". cetoyezedo.blogspot.com. 14 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2022.
- ^ "Mem û Zîn 25 yıl sonra Diyarbakır'da". Gazete Duvar. 16 Kasım 2018. Erişim tarihi: 9 Mart 2022.
