Merkezî bilim
Kimya, fiziksel bilimlerle yaşam bilimleri, farmasötik bilimler ve tıp ile mühendislik gibi uygulamalı bilimler arasında kurduğu bağlantılar nedeniyle sıklıkla "merkezi bilim" olarak adlandırılır.[1] Bu ilişki, kimya felsefesi ve bilim ölçüm bilimi (scientometrics) gibi alanlarda önemli bir tartışma konusudur. "Merkezi bilim" ifadesi, ilk kez 1977 yılında yayımlanan ve 2021 itibarıyla 15. baskısı yapılan Chemistry: The Central Science adlı ders kitabı ile Theodore L. Brown ve H. Eugene LeMay tarafından yaygınlaştırılmıştır.[2]
Kimyanın bu merkezi rolü, Auguste Comte’un bilimlerin sistematik ve hiyerarşik sınıflandırmasında da görülmektedir. Bu sınıflandırmaya göre her disiplin, kendisinden sonra gelen alan için daha genel bir çerçeve sunar (matematik → astronomi → fizik → kimya → biyoloji → sosyal bilimler).[3] Daha yakın zamanda Balaban ve Klein tarafından önerilen bir diyagramda ise bilimlerin kısmi sıralaması sunulmuş, kimyanın bu sıralamada önemli bir dallanma noktası olarak yer alması nedeniyle "merkezi bilim" olarak değerlendirilebileceği öne sürülmüştür.[4] Ancak bu bağlantılar kurulurken, alt düzey bilimlerin üst düzeylere bütünüyle indirgenemeyeceği kabul edilmektedir. Alt bilim alanlarının, üst bilim dallarında yer almayan özgün kavramlar ve ortaya çıkan fikirler (emergent properties) barındırdığı bilinmektedir.
Kimya, atomlar, protonlar, nötronlar, elektronlar ve termodinamik gibi parçacıkları yöneten fizik yasalarına dayanır; ancak kimyanın tamamen kuantum mekaniğine indirgenemediği gösterilmiştir.[5][6] Örneğin, elementlerin periyodikliği ve kimyasal bağlar gibi kavramlar, fiziksel kuvvetlerin ötesinde, kimyaya özgü ortaya çıkan özelliklerdir.
Benzer şekilde, yaşamı oluşturan yapıların moleküllerden oluşmasına rağmen biyoloji de bütünüyle kimyaya indirgenemez.[7] Örneğin, evrimsel mekanizmalar genetik baz çiftlerinde meydana gelen mutasyonlar gibi kimyasal temellerle açıklanabilir; ancak doğal seçilim gibi evrimi yönlendiren kavramlar yalnızca kimya yoluyla tam olarak tanımlanamaz. Buna karşın kimya, hücreleri oluşturan moleküllerin anlaşılması ve incelenmesi açısından biyoloji için temel bir metodoloji sunar.
Kimyanın bu bağlantıları, çok sayıda bilimsel disiplinin kavramlarını kullanan çeşitli alt dallar aracılığıyla kurulur. Fizik ve kimya, fizikokimya, nükleer kimya ve kuramsal kimya gibi alanlarda birleşir. Kimya ile biyolojinin kesiştiği başlıca alanlar biyokimya, tıbbi kimya, moleküler biyoloji, kimyasal biyoloji, moleküler genetik ve immünokimya olarak sıralanabilir. Kimya ile yer bilimleri ise jeokimya ve hidroloji gibi alanlarda kesişir.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ John M. Malin "Uluslararası Kimya Yılı - 2011 Kimya – hayatımız, geleceğimiz" "Arşivlenmiş kopya" . Orijinalinden arşivlendi 2012-03-23 . Erişim tarihi 2011-01-31 .
- ^ Theodore L. Brown ve H. Eugene LeMay Kimya: Merkezi Bilim . Prentice Hall, 1977. ISBN 0-13-128769-9 .
- ^ Lobb, S. (1871). Pozitivizme Kısa Bir Bakış, Auguste Comte'un Eserlerinden Derlenmiştir . Thacker, Spink and Co., Kalküta. s. iii ve 22.
- ^ "Kimya 'Merkezi Bilim' midir? Farklı bilimler nasıl ilişkilidir? Eş-atıflar, indirgemecilik, ortaya çıkış ve posetler" Alexandru T. Balaban, Douglas J. Klein Scientometrics 2006 , 69 , 615-637. doi : 10.1007/s11192-006-0173-2 25 Mart 2025 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Eric Scerri "Kimya Felsefesi" Kimya Uluslararası, Cilt 25 No. 3 1 10 Mayıs 2025 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. .
- ^ Eric R. Scerri Periyodik Tablo: Hikayesi ve Önemi . Oxford University Press, 2006 . ISBN 0-19-530573-6 .
- ^ Dennis R Livesay "Biyomakromoleküler araştırmanın kavşağında: Alanın disiplinlerarası doğasının vurgulanması" Chemistry Central Journal 2007, 1:4 doi : 10.1186/1752-153X-1-4 15 Aralık 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. .