Mescit Dağı
 | |
| En yüksek noktası | |
|---|---|
| Yükseklik | 3.255 m (10.679 ft) |
| Listelenme | Ultra zirve |
| Koordinatlar | 40°22′13″K 41°11′14″D / 40.37028°K 41.18722°D |
| Jeoloji | |
| Dağ türü | Tektonik |
  Türkiye'deki konumu | |
Mescit Dağı, Erzurum ili sınırları içinde yer alan ve Türkiye'nin 3000 metrenin üstündeki dağlarındandır. 3255 metrelik zirvesi ile Çoruh Nehri'nin çıktığı dağ olan Mescit Dağı, Erzurum şehir merkezinin kuzeyinde yer alır.
Oluşumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Doğu Anadolu Bölgesi'nde Erzurum'un kuş uçuşu 50 km kadar kuzeyinde bulunan Mescit Dağı da, glasiyasyona uğramış olan dağlar arasındadır. Doğuda derin yarılmış Tortum Vadisi, güney batıda Karasu'ya kavuşan Baş Çayı (Serçeme) kuzeybatıda Çoruh'a karışan Çermeli Dereleri ile kuzeyde Çoruh Nehri'ne bağlı ana kolları açtığı derin yarılmış vadilerle sınırlanan Mescit Dağı, Alt Tersiyer andezit, trakiandezitlerden meydana gelmiştir.
Kuzey-güney yönünde yaklaşık 30 km uzunluğunda ve doğu-batı yönünde 20 km kadar genişliktedir.[1]
Mescit Dağı Buzullaşması
[değiştir | kaynağı değiştir]Mescit Dağı, Pleistosen'in muhtemelen Würm buzullaşmasına uğramıştır. Glasiyasyon o zamanki akarsuların kabul havzalarına yerleşmiş ve Mescit Dağı'nın takriben 3100 metreye kadar olan kısımları buzullarla örtülmüştür. Özellikle Yedigöller, Viranşehir Gölleri ve Gökdere'nin kabul havzası kalınlığı 150-200 metreyi bulan, genişliği 2 km, uzunluğu 3–5 km arasında değişen buzullarla örtülmüştür. Bu buzulların aşındırılması sonucunda yukarıda bahsedilen büyük sirkler teşekkül etmiştir. Daha sonra Mescit Dağı kütlesi ikinci bir glasiyasyona uğramıştır. Bu glasiyasyon esnasında daha önce teşekkül etmiş olan büyük sirkler alanında muhtemelen birinci glasyasyondan sonra gelişen akarsuların kabul havzalarında karların birikmesi sonucunda buzullar teşekkül etmiş ve neticede bu buzullar küçük sirklerin açılmasını sağlamıştır. Bu duruma göre, iki safhalı bir glasisyon, ya iki ayrı buzul devresinde ya da bir buzul devresi ve onun bir stadiali ve tali devresi olarak kabul edilir.[1]
Glasiyal Şekiller
[değiştir | kaynağı değiştir]Mescit Dağı üzerinde esas itibarıyla glasiyal aşındırma şekillerinden sirkler, sirk gölleri tekne vadiler ve nadiren sürgü ile hörgüç kayalara rastlanılmaktadır.[1]
Sirkler
[değiştir | kaynağı değiştir]Dağ üzerinde beş adet büyük sirk ve bunların içerisine yerleşmiş bulunan çok sayıda küçük sirk ve sirk gölleri bulunmaktadır. Belli başlı büyük sirkler ve bunların içerisinde yerleşmiş olan küçük sirklerin özellikleri şöyledir:[1]
Yedi Göller Sirki
[değiştir | kaynağı değiştir]Mescit Dağı zirvesinin hemen batısından başlayıp kuzeye doğru uzanan bu sirkin güneyde tabanı 2750 m olup, kuzeye doğru tedricen yükselerek 3100 m ye kadar çıkmaktadır. Bir bütün halinde Yedi göller ana sirkinin kuzey-güney yönünde uzunluğu 6 km, doğu-batı yönünde genişliği ise 2 km kadardır. Genel olarak sirkin tabanı ile onu çevreleyen yamaçlar arasındaki yükseklik farkı 150–200 m arasındadır. Taban kısmında organik madde bakımından zengin toprak ve çayır örtüsü ile kaplı olan bu geniş glasiyal tekne içerisinde 3 adet daimi, 10 adet de geçici sirk gölü bulunmaktadır. Bu tekne içerisinde 2740 m, 2795 m, 2860 m, 2875 m, 2945 m, 2975 m 3105 m yüksekliğinde olmak üzere basamaklar halinde dirilmiş yedi sirk bulunmaktadır. Özellikle kuzeyde bulunan sirklerin tabanı ile dayandığı kuzey yamaç arasında nispi yükseklik 100 m nin üzerindedir.
Yedi göller sirkinin kuzey kesimindeki yamaçları konjelifraksiyonla dikleşmiş durumdadır. Halen aktif halde devam eden parçalanmadan hasıl olan kaya blokları yamaçlar boyunca akmaktadır. Bu arada yamaçlarda birikmiş olan kalın kar örtüsü yaz başlarında sirk yataklarına doğru kaymaktadır.[1]
Viranşehir gölleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Mescit Dağı'nın güneybatısında Viranşehir deresinin kabul havzasında 2 km genişlikte ve 2 km kadar uzunlukta glasiyal çanak ve bunun içerisine yerleşmiş dokuz adet sirk gölü bulunmaktadır.[1]
Diğer Glasiyal ve Periglasiyal Şekiller
[değiştir | kaynağı değiştir]Sözü edilen ana sirklerin açıldığı vadiler boyunca iyi gelişmiş glasiyal tekne vadiler görülmemektedir. Ancak Yedi göller ana sirk yatağının kuzeyinde uzanan Yedi göller deresinin üst kesiminde tipik sayılacak glasiyal tekne vadi gelişmiştir. Glasiyal tekne vadilerin iyi gelişmemiş olmamasının iki ana sebebe bağlayabiliriz:
1- Mescit Dağını vuku bulan glasiyasyon akarsuların kabul havzalarına yerleşen 'sirk galasiyasyonu' şeklinde olmuştur ve glasiyeler geniş alanlara yayılmamıştır. Bu yüzden sirklerden sarkan buzul kütleleri 'U' biçiminde vadileri oluşturacak büyüklükte olmamıştır.
2- Mescit Dağı'na sokulan derelerin eğimi çok fazla olduğundan veya dağlık kütlelerin yamaçlarında eğim çok fazla olduğundan veya dağlık kütlenin yamaçlarında eğim çok fazla olduğu için, akarsular tarafından vadiler çok şiddetli olarak kazılmış ve özellikle geriye doğru ilerleyen aşınım dalgası, glasiyal vadilerin tahrip edilmesine neden olmuştur. Gerçekten Yedi göller çayının vadisinde bu durum açık olarak görülmekte olup, glasiyal tekne vadi, buzulun geri çekildiği safhada fluvio-glasiyal akarsular ve ondan sonra hakim olan fluvial amillerle yarılmıştır. Arazi üzerinde yapılan gözlemlere göre, sirklerden sarkan buzullar, vadiler boyunca - km kadar ilerlemiş ve dar alanlarda glasiyal tekne vadiler açılmıştır.
Hörgüç kayalar, cilalı ve çirik kayalar dar alanlardadır. Ancak bu şekiller önemli ölçüde bozulmuştur. Sürgüler, büyük glasiyal çanaklar dahilinde sirkler arasında önemli ölçüde bulunmamaktadır.
Öte yandan, 3000 metreden yüksek kesimlerde kuvvetli eğimli yamaçlar boyunca şiddetli parçalanma (konjelifraksiyon) görülmektedir. Konjelifraksiyon mahsulü blok, halindeki taş ve çakıllar yamaç boyunca akmaktadır.[1]