Muhâkemetü'l-Lugateyn

Muhâkemetü'l-Lugateyn (محاكمة اللغتين Muḥākemetü’l-Luġateyn; anlamı: İki Dilin Karşılaştırılması), 15. yüzyılın edebî şahsiyetlerinden ünlü Ali Şîr Nevâî tarafından Çağatay Türkçesi ile yazılmış bir dilbilgisi eseridir. Nevâî, edebî dil olarak Türk dilinin Farsçaya nazaran üstün olduğuna inanmış ve Aralık 1499'da tamamlanmış Muhâkemetü’l-Lugateyn'de de iddiasını savunmuştur. Ünlü eserinde iki dilin karşılaştırmasını söz varlığından örneklerle yaparken Farsçaya üstünlüğünü kanıtlamaya çalıştığı kendi dilini Türkî, Türkçe şeklinde beyan etmiştir. Özellikle Türk dilinin hayvan isimleri ve fiil zenginliği yönünden Farsçadan daha üstün olduğunu gösterir.

On beşinci yüzyılda Çağataycanın (Çağatay Türkçesinin) klasik bir yazı dili olarak kimlik kazanmasında Ali Şîr Nevâî, önemli bir kişidir. Nevâî öncesinde ve Nevâî'nin çağında, Timurlular devletinde Türkçe yazan sanatçılar azdır. Nevâî; Türkçeyi edebî dil olarak kullanmayan, Farsça yazan çağdaşlarına çatar. Çağdaşlarının Farsçanın karşısında edebî dil olarak Türkçeyi yetersiz görmelerini eleştirir, eğer emek verilirse Türkçenin de Farsça kadar hatta daha fazla anlatım inceliklerine sahip olduğunun görüleceğini belirtir. Bu görüşleri, Muhâkemetül-Lugateyn'de görülür.

Ali Şîr Nevâî, bu eserde yeryüzündeki başlıca dilleri Arapça, Hintçe, Türkçe (bugünkü algıyla Çağatayca) ve Farsça olarak sayar. Arapçanın en üstün ve Hintçenin en değersiz dil olduğunun bilinen bir gerçek olduğunu ifade ettikten sonra geri kalan iki dil arasında hangisinin daha üstün olduğunu çeşitli delillere dayanarak münakaşa eder. Sonuç olarak Çağataycanın Farsçadan daha üstün bir dil olduğunu ispat eder.

Nevâî, eserinde birçok defa Türkçe kelime haznesinin Farsçaya nazaran daha zengin, güzel ve esnek olduğunu düşündüğünü dile getirmektedir. Örnek olarak:

• Birçok Çağatayca kelimenin üç, dört ya da daha fazla anlamı vardır lakin Nevâî'nin dediğine göre Farsçada böyle bir esneklik yoktur.
• Türk lehçelerinde ördek manasını taşıyan dokuz tane kelime vardır ki bu da Türk lehçelerinin kapasite bakımından üstünlüğünü gösterir. Farsçada ise Nevâî'nin dediğine göre ördek için sadece bir kelime vardır.

Eserin yazılmasının önemli bir sebebi, o dönemde Türk aydınları arasında Farsça kullanımı yönünde yaygın bir özenti olmasıdır. Şiir yazmaya müsait bir dil olması sebebiyle Farsça rağbette idi. Muhâkemet'ül-Lugateyn bu bakımdan gerçekten etkili olmuş ve Ali Şîr Nevâî'den sonra Türk diline rağbet artmış; özellikle şiir, büyük gelişme göstermiştir.

Kitaplar

• Alisher Navoiy, 'Muhokamatul-lugʻatayn', Asarlar (15 ciltlik), C.14, 1967.
• Muhakemet'ül-Lugateyn ([1]11 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)