Kuveykırlar

Religious Society of Friends'in kuruluşunda önemli rol oynayan George Fox

Quakers (Dostların Dînî Derneği), mevcut Hristiyan mezheplerinden ve tarîkatlarından memnun olmayanlar tarafından 17. yüzyıl ortalarında İngiltere'nin kuzeybatısında ortaya çıkmış bir mezheptir.

Arkadaşlar (Quakerlar), genel olarak her insanın içsel ışık tarafından yönlendirilerek “Tanrı’nın tanıklığını” herkesle paylaşabileceğine inanma noktasında birleşirler. Kuveykırlar, geleneksel olarak Birinci Petrus Mektubu’ndan esinlenerek “tüm inananların ruhbanlığı” anlayışını benimsemişlerdir. Aralarında Evanjelik, Kutsallık hareketi (Holiness), liberal ve geleneksel Kuveykır (en) yorumlarını benimseyen Hristiyanlar olduğu gibi, Tanrı inancına dayanmayan (Nontheist) Kuveykırlar da bulunur. Kuveykırlar, farklı ölçülerde olmak üzere, hem iman ikrarı (creed) hem de hiyerarşik yapılardan uzak durma eğilimindedir. 2017 yılında dünyada yaklaşık 377.557 yetişkin Kuveykır olduğu tahmin edilmekteydi; bunların %49'u Afrika'da, ardından %22'si Kuzey Amerika'da yaşamaktaydı.

İlkeler ve prensipler

Üyeleri Arkadaşlar ya da İngilizce: Religious Society of Friends olarak adlandırılır. Tarihçiler, mezhebin kurucusu ve en önemli erken dönem lideri olarak George Fox'u (1624 - 1691) gösterir. Quaker, Mennonite Kilisesi ve Brethren Kilisesi'yle birlikte Hristiyan pasifizmini savunan üç tarihî barış kilisesi'nden biri olarak değerlendirilir.

İngiltere'deki kuruluşunun ardından Quakerizm temelde; ABD, Avustralya, Bolivya, Galler, İrlanda, İskoçya, Kenya ve Kosta Rika gibi ülkelere yayıldı. Günümüzde başta Afrika, Birleşik Krallık ve Kuzey Amerika olmak üzere birçok bölgede mensubu bulunmaktadır. Quakerlerin toplam sayısı nispeten düşük olsa da (bütün Dünya'da yaklaşık 350.000) Philadelphia, Pensilvanya; Newberg, Oregon; Greenleaf, Idaho; Whittier, Kaliforniya; Richmond, Indiana; Friendswood, Teksas; Birmingham, İngiltere ve Greensboro, Kuzey Karolina gibi yerlerde Quaker etkisi yoğun şeklide görülmektedir.

Tarihsel aşamaları

Quakerlik tarihi kabaca dört aşamaya ayrılmaktadır. Günümüzde, Quakerlik başlangıcı, sıfır aşama noktası bağlamında bağımsız din toplulukları olarak grupların oluşum başlangıcı değil de daha sonraki kurucuların (ya da Quaker olarak adlandırılan ilk dostların) ilk resmi çıkışlarına dayandırılmaktadır. Sıfır aşama ya da yapısal oluşum aşaması chiliastisch (İsa'nın yeryüzüne geri dönüp binlerce yıllık bir hükümranlık süreceği beklentisine dayanan öğreti) fikirlerle şekillenmiştir.

1650'den yaklaşık 1690'a kadar olan ilk aşama yoğun takiplerle ve yoğun misyon çalışmalarıyla geçmiştir. Bu ilk aşamada Quakerlik İngiltere'de ve daha sonra ABD'de yayılmıştır.

1690'lardan 18. yüzyılın ikinci yarısına kadar olan ikinci aşamanın şekillenmesinde, kendi kabuğuna çekilme, ayrışma, durağanlaşma ve tepkisiz kalma görülmüş, aynı zamanda, ekonomik ve toplumsal gelişmeler etkili olmuştur.

18. yüzyılın ikinci yarısından 19. yüzyıl ortalarına kadar olan üçüncü aşama; kadınlar, köleler ve esirlerin hakları için birçok Quaker'in barışçıl ama radikal savaşları, barışa katkı, açlık ve sömürünün hafifletilmesi ile süregelmiştir.

19. yüzyılın ortalarından günümüze kadar gelen dördüncü aşama ise bölünmeler ve yeniden birleşmelerden oluşur.

Büyük Britanya'da Quakerler

Quaker tarihi İngiltere'de 17. yüzyılda başlamıştır. Başlangıçta, Quakerler, kendilerini din topluluğu olarak görmüyorlardı, daha çok, dağınık bir gruplaşma vardı. Quakerler, Tanrısal ışığın büyüklüğü ve parlaklığından tamamen büyülenmiş bir şekilde heyecanlı ve titreyerek konuştuklarından, karşıtları onlara alay mahiyetinde, İngilizce: “to quake = titreme” anlamına gelen bu ismi takmışlardır.

George Fox'un bir İngiliz mahkemesinde söylemiş olduğu “Tanrı’nın sözleri önünde titre!” sözüyle yayılan Quaker adı başka bir kökene sahip oldu. İlk olarak Quakerler, Anglikan mezhebine bağlı olanlar için kurulan kiliselere ve kendilerince ikiyüzlü olarak değerlendirilen Püritenlere karşı çıkan muhalefetleriyle birleştiler.

Bu muhalif hareketlerin ilk düşünsel önderlerinden birisi, 1649 yılında Nottingham'daki bir kilisede ilk genel konuşmasını yaparken tutuklanan George Fox'dur. Tanrı'ya küfretme gerekçesiyle sekiz defa hapis cezası almıştır.

İlk Quaker Topluluğu'nun diğer bir ismi ise bir süre George Fox'a rakip olarak ortaya çıkan James Nayler'dir. James Nayler'in kendisi olduğu kadar taraftarları açısından hareketin doruk ve dönüm noktası 1656 yılında Bristol'da Tanrı'ya küfretme gerekçesiyle tutuklanması olmuştur.

İlk misyon çalışmalarının diğer bir kilit ismi ise, arka planda organizatör olarak çalışan Margaret Fell'dir (1614 – 1702). 1669'da George Fox ile evlenen Margeret, belgeyi imzalamamasına rağmen, ünlü Barış Belgesi'nin asıl yazarı olarak kabul edilmektedir.

17. yüzyılda Quakerlere karşı olan toplumsal ve politik tutum çelişkilidir. 1651 yılında Oliver Cromwell, George Fox'a yüzbaşı rütbesini teklif etti, ancak George Fox bu teklifi kabul etmedi. 1660'lı yılların başında İngiltere'de, Quaker takibi doruk noktasına ulaşmıştı. Yüzlerce Quaker linç edildi, tutuklandı ve kötü muamele gördü. 1667 - 1669 yılları arasında George Fox, aylık, üç aylık ve yıllık toplantılar düzenlemiş ve bu toplantılar günümüze kadar gelen Quaker sistemini oluşturmuştur.

Quakerler'ın, soruşturmalardan sonra bile (1689, İngiliz Parlamentosu, Dinsel Hoşgörü Yasası) kamu dairelerinde, siyasi görevlerde ve üniversitelerde çalışmalarına izin verilmemiştir. Bunun nedeni ise resmî göreve başlama yeminini kabul etmemeleridir. Bu yüzden birçok Quaker üyesi, ilk olarak Kuzey Amerika'ya, Batı Hindistan'a ya da Hollanda'ya veya Frizon Ülkesi'ne göç etmiştir.

Quakerliğin şekillenmesinde rol oynayan üçüncü ünlü kişi ise İngiliz William Penn'dir. Penn 1681 yılında Pensilvanya valisi seçilmiş ve İngiliz-Amerikan (Quaker) tarihinin ayrılmaz bir parçası olmuştur. Penn aynı zamanda milletler arası iletişim için çalışmış ve Avrupa Barışının Bugünü ve Geleceğine Doğru (Towards the Present and Future Peace of Europe) adlı eserini yazmıştır.

İngiltere'de soruşturmaların azalmasından sonra, 18. yüzyılın başlarında Quakerler ekonomi alanında başarılı olmuşlardır. Bunun en başlıca nedeni ise dürüst iş adamları olarak çok saygın bir üne sahip olmalarıydı. Bazı firmalar günümüzde de varlıklarını sürdürmekte ve tanınmaktadır. Bunlardan bazıları, Clarks (ayakkabı), Barclays (banka) ve Cadbury Limited'tir (çikolata, gıda; 1969'da Cadbury Schweppes'le birleşmiştir.).

17. yüzyıl sonlarına doğru, ekonomi alanındaki başarı ve toplumsal entegrasyonla, yoğun bir şekilde yürütülen misyon gezileri ve faaliyetleri son bulmuş ve 18. yüzyıl ortalarına kadar bu durağanlık devam etmiştir. Adalet ve dürüstlük için savaşan Quakerlerin dürüstlük tablosu, ilk olarak 18. yüzyılın ikinci yarısına dayanmaktadır. Özellikle İngiliz-Amerikan Quakerler ve Britanyalılar aktif bir şekilde kölelik sorunuyla uğraşmış ve kadın hakları için savaşmışlardır.

Şiddetli sayılabilecek tartışmalarda, bu sefer sadece kendi hayatları için değil başkalarının hayatları için de savaştıklarından, karşıtlarını ahlaksal olarak çökertmek amacıyla ilk yıllarındaki geleneklerini sürdürüp polemiğe girmekten kaçınmamışlardır.

ABD'de Quakerler

Quakerler, daha önceleri bugünkü Amerika Birleşik Devletleri'ne yerleşmişlerdir. 1657'de Boston'da olduğu gibi Kuzey Amerika'daki bazı Britanya kolonilerinde de Quakerlik yasaklanmıştır. Quaker Mary Dyer, Boston'da bu yasalara karşı protesto eylemleri gerçekleştirmiş, bu yüzden birçok defa tutuklanmış ve iki defa ölüm cezasına çarptırılmıştır. İkinci seferde bu karar uygulanmış ve Dyer 1 Haziran 1660'ta idam sehpasında ölmüştür.

William Penn, 1671'den itibaren birçok Avrupa ülkesine gitmiş ve “Yeni Dünya”da Quaker Kolonisi’ni tanıtmıştır. Kuzey Amerika’ya en büyük göç dalgası 1681’den itibaren, İngiltere kralı II. Charles’ın, Quakerlere o zamanki yerleştikleri batı sınırındaki alandan büyük bir yer vermesiyle ve daha sonra Pensilvanya olarak adlandırılan bu alana, William Penn’i vali olarak ataması ile başlamıştır. Penn’in belirttiği gibi bu “kutsal deneyim”, bu zamana kadar var olmuş tek Quaker ülkesidir. Pensilvanya anayasası, alışılmadık derecede liberal seçim hakkı ve bütün mezhepler için sunduğu tam din özgürlüğü ile zamanının diğer anayasalarına göre oldukça öndeydi. Penn'in, Kızılderilileri alkolden ve beyazların sömürgesinden koruması ve ülke devir antlaşmasını savunmasıyla, Pensilvanya kızılderili akınından korunmuştur. Penn, Lenni Lenape ya da Irokeseler gibi komşu kızılderililerle yoğun temas halindeydi, hatta onların dilini de konuşabiliyordu. Böylece Philadelphia'ya bölgesi hızla gelişmiş ve Quaker kolonilerinin merkezi haline gelmiştir.

Pensilvanya, daha önceleri de Quakerler tarafından asla sorgulanmamış olan İngiliz etkisi altında bulunmaktadır. Ancak bu durum zamanla Quakerler için manevi bir çöküntü oluşturmuştur. Çünkü İngiltere, Pensilvanya'dan kendi askerî güçleriyle birlikte, çatışmalara katılmasını istemiştir. Pensilvanya milletvekilleri bunun yerine 1693'te İngiltere'de düzenlenen Quaker Yıllık Toplantısı'nda, savaş vergisi ödemenin, 1661'de yapılan tarihi Barış Antlaşması'na aykırı olmadığını ve böylelikle kraliçeye, Fransızlar tarafından işgal edilen Kanada'ya karşı harekâtın donanması için 2000 pound verme kararı almışlardır. Bu ödemeler birçok defa yapıldıktan sonra, Pensilvanya'daki bazı Quakerler bunun Barış Antlaşmasına aykırı olduğunu savunmuşlardır. Kutsal deneyim 85 yıl sonra başarısızlığa uğradığı zaman, Quakerler 1756'da parlamentodaki yerlerini bırakmışlardır.

1758'de Philadelphia'da yapılan ilk yıllık toplantıda köleliğin kaldırılması kararı alınmış, bu kurallara karşı gelenler, Dostların Dini Topluluğu'ndan dışlanma yoluyla cezalandırılmıştır. Kaynak18 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.