Ağa (ünvan)

Yeniçeri Ağası

Ağa, ayrıca Aga (Osmanlı Türkçesi :آغا āghā "bey, usta, üstad"), Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bazı sivil veya askeri görevlilerin adından sonra kullanılan Türkçe kökenli bir “sivil” ya da “askeri“ ünvandır. İtibarlı yöneticilere, birçok kuruluşun başındaki amirlere, yörelerin idaresini ellerine almış kimselere verilen bir ünvan. Aynı zamanda bazı mahkeme görevlilerine ağa ünvanı verildi. Ağalar, Osmanlı İmparatorluğu'nda çok önemli bir sosyal statüye sahipti. Ağalar, diğer imparatorluk halkının üstünde sayılırdı ve imparatorluk halkının diğer üyeleri tarafından özel saygının gösterilmesini isterlerdi. Ayrıca, ağaların çoğu zengin ve güçlü ailelerden gelirdi. Günümüzde de halk arasında ağa gücünü zenginlikten alan kişilere veya bazen de geniş topraklara sahip veya aşiret lideri durumunda olan kişilere ağa denir. Başlıca bir reisten ve reisin yardımcılarından oluşan aile topluluğu genellikle diğer aşiretlere karşı kendi bölgelerini koruma adına oluşmuştur. Aşiret reislerine ağa diye hitap edilir. Aşiretin lideri ya da ağası genellikle aşiret mensupları arasından seçilen güçlü ve saygın bir kişi tarafından yönetilir. Aşiret ağası, aşiretin tarihinde ve kültüründe önemli bir role sahiptir. Aşiret içindeki anlaşmazlıkların çözümünde, aşiretin savunmasında ve diğer aşiretlerle olan ilişkilerde liderin ağanın etkisi büyüktür. Ayrıca ağa ya da lider, aşiretin geleneksel değerlerini koruma ve gelecek nesillere aktarma gibi sorumlulukları da üstlenir. Günümüz Türkiye'sinde aşiretler ve ağalık sistemi genellikle ülkenin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde varlıklarını sürdürmektedir.

Köken

Ağa kelimesi Türkçe kökenlidir, Türkçede kullanılan kelime ise "ağabey" anlamına gelen Eski Türkçe akadan gelmektedir. Moğolca aqa veya aka kelimesinin eşdeğeridir. Moğolcada da aka/aga kelimesi, “büyük erkek kardeş” anlamına gelmektedir. Birçok kaynağa göre Eski Türkçede, “büyük erkek kardeş” anlamına gelen “eçi” kelimesini kullanılmaktaydı. Selçuklular devrinde “ağabey” şeklindeki asıl anlamından başka, büyük ve itibarlı yöneticilere; hükümdarların dahi eçi (içi) demekteydiler.

Moğollar, büyük erkek kardeşlerine aka, küçük erkek kardeşlerine de ini diye hitap ediyorlardı. İni, Orhon yazıtlarında geçer ve Bilge Kağan, Kül Tigin’den daima “İnim Köl Tigin” diye söz eder. Buna göre Moğollar’ın ini sözünü Türkler’den aldıkları belirtilmektedir. Fakat ini sözünü alırken eçiyi almamışlardır. Cengiz Han hanedanlığı arasında, Moğol devrinde aka ve ini sık sık kullanılırdı. Bununla hânedan mensupları arasında küçüklerin büyüklere itaati dile getirilir ve birlik şuurunun yaşatılmasına çalışılırdı. Çağatay, Özbek ve diğer kavimlerin dilinde aka ve daha ziyade onun sadalı şekli ile ağa, kolayca eçi veya içinin yerini almıştır. Anadolu’da ise aka, daha 13. yüzyıldan itibaren ağa şeklinde yazılmış ve başlangıçta şeref ünvanı olarak kullanılmıştır. Nitekim Sultan Veled, Anadolu’daki Moğol valilerinden Samagar Noyan için yazdığı manzumede ondan “Samagar Ağa” diye söz eder. 15. yüzyılın birinci yarısında da ağanın Moğol beyleri arasında ünvan olarak kullanıldığı görülmektedir. Anadolu'da bu ünvanı taşıyanların en ünlüleri de yine Moğol asıllı idiler. XIV ve XV. yüzyıllarda kardeşler arasındaki yaş durumu ulu karındaş ve kiçi karındaş kelimeleriyle ifade edilmiştir.

Diğer kullanımlar

"Ağa" günümüzde erkekler için Farsça bir onursal ünvan olarak kullanılıyor ve İngilizce "Bay" kelimesinin eşdeğeridir. Kadınlar için karşılık gelen onursal terim hanımdır.

Ayrıca bakınız

• Osmanlı Devleti teşkilatı
• Ağalık
• Yeniçeri ağası
• Kapı ağası
• Kızlar ağası
• Silahdar Ağa