Çita
 | Bu maddenin daha erişilebilir olması için konusuna göre başlıklara bölünmesi gerekmektedir. |
| Çita | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Sabi Sand Av Sahası'ndaki (Güney Afrika) bir çita | |||||||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||||||
 Hassas (IUCN 3.1)[1] | |||||||||||||||||||
 Tehlikede (ESA)[2] | |||||||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||||||
| Acinonyx jubatus (Schreber, 1775) | |||||||||||||||||||
| Alt türler | |||||||||||||||||||
Liste
| |||||||||||||||||||
.png) | |||||||||||||||||||
| Çitaların 2015 yılı itibarıyla dağılımını gösteren harita | |||||||||||||||||||
| Sinonimler | |||||||||||||||||||
Liste
| |||||||||||||||||||
Çita (Acinonyx jubatus), kedigiller familyasının bir üyesi olup, diğer memelilerden daha hızlı koşabilmesiyle bilinir. Günümüzde türün çoğunluğu Güney Afrika ve Doğu Afrika'da yaşar. Çok küçük bir topluluk da İran'ın Horasan bölgesinde yaşamaktadır. 15., 16. ve 17. yüzyıllara ait padişahların av sahnelerini gösteren minyatürlerde av yapan çitalar görülmektedir. Anadolu ve Ortadoğu’da zoolojik araştırmalar yapan İngiliz araştırmacı Charles Danford'un 1879 yılına ait notlarında Birecik'in güneyinde bir şeyh tarafından kendisine canlı bir çita hediye edildiği belirtilmektedir. Türkiye'de 19. yüzyıla kadar yaşamıştır.[3][4][5]
İsmi Sanskritçede benekli anlamına gelen "Çitraka" sözcüğünden gelmektedir. Vücudunda benekler ve gözlerinin altından ağzına ve çenesine inen siyah çizgiler vardır. Bu çizgiler güneş ışınlarını çeker ve böylece diğer yırtıcıların aksine günün en güneşli saatlerinde bile daha rahat bir görüş ile avlanabilirler. Dünyanın en hızlı koşan kara hayvanıdır.
Aslanlar gibi sürü halinde veya saklanarak avlanmak yerine, yüksek hızının avantajını kullanarak avlanan bir hayvandır. Sıfırdan 108 km/saat hıza sadece 3,1 saniyede erişebilmektedir. 460 metreden fazla koştuğu durumlarda vücut ısısı 46 derecenin üstüne çıkar ve bu da çitanın beynine zarar verebilir. Bu yüzden avlanma sırasındaki koşusu genellikle bir dakikadan daha kısa sürer. Uzmanlar dünyada 10.000'den az vahşi çita olduğunu düşünmektedir.
Dişi çitalar yirmi ile yirmi dört aylıkken ergenliğe erişirler. Öte yandan erkek çitalar bu sürece on iki aylıkken ulaşırlar. Buna karşılık cinsel birleşme üç yaşından evvel nadiren gerçekleşir. Çitalarda görülen bir durum ise erkek çitalar, dişi çitalarla sadece çiftleşirken ilişki kurarlar. Erkek çitalar yavru çitalara bakmaz ve erkek çitalar olabildiği kadar çok dişi çitayla çiftleşmektedir.[6] Çita yavrularında ölüm oranı %90'dır. Genellikle sırtlan ve kartalların saldırılarına maruz kalırlar. Yavrular genellikle 13-20 aylıkken annelerinden ayrılırlar. Çitalar 20 yıldan daha uzun süre yaşayabilirlerse de çoğu zaman ilerleyen yaşla birlikte azalan süratleri dolayısıyla daha kısa yaşarlar.
Çitalar hızlı koşsa da, av girişimlerinin yalnızca yarısında başarılı olur. Çitalar sahip oldukları hızlı koşma yeteneğini hafif, ince kemiklerine borçludur. Bu nedenle çitalar avını bir yerde yerken, aslan ve sırtlan gibi yırtıcı hayvanlar gelirse o bölgeden çekilerek avını orada bıraktığı görülmüştür. Çünkü sırtlanların çeneleri çok kuvvetlidir. Çitanın ince kemikleri ise güçlü çenelere karşı daha dayanıksızdır. Çitaların hızlı koşma sebeplerinden birisi de kuyruklarının uzun olmasıdır. Çitalar için kuyruk koşu esnasında da yardımcı olur. Kuyruk, çitanın avını yakalayabilmesinde büyük öneme sahiptir, çünkü çita avını yakalamak için çok hızlı koşmak ve keskin dönüşler yapmak zorundadır. Koşu sırasında dümeni andıran kuyruğu sık sık devreye girer. Ani dönüşlerini uzun kuyruğu sayesinde hızını hiç azaltmadan yapabilir. Ayrıca kuyruk, çitanın dengesini korumasını da sağlar. Çitalar, ceylan ve impala gibi otobur hayvanları avlarlar. Ancak ceylan ve impalalar dünyanın en hızlı manevra yapan hayvanlarıdır, çitalar da yüksek hızlarına rağmen kuyruklarını bir dümen gibi kullanarak keskin dönüşler yapabilirler, çitaların maksimum hıza eriştiklerinde her adım arası mesafesi yaklaşık 15 metreye ulaşabilmektedir. Bu uzun adımları onlara sürat kazandıran bir etkendir.
Çitaların pençeleri hafif kavislidir çünkü koruyucu deri kıvrımları yoktur ve zayıf geri çekilebilen pençeleri vardır. Ayrıca bazen yerle temas etmekten dolayı pençeleri körelebilir. Çitalar pençelerini gayet iyi kullanırlar, lakin diğer kendi cinsleriyle kıyaslandığında daha dardır. Çitaların ayakta durdukları zaman yere değmeyen bir parmakları bulunur, bununla birlikte ön pençelerinde dört adet ayak parmağı bulunur.[6]
Kulakları yuvarlak ve küçük olan çitaların kulaklarının iç kısmı açık renkli olmaktadır, kulaklarının arka kısmı açık renkli değildir. Gözün ön yerinden ağıza doğru siyah bir gözyaşına benzer şerit şeklinde desenlidir. Kürkleri ise soluk tonda sarı veya gri olmaktadır, bununla birlikte sırt bölgesinde açık kahverengi renktedir. Kürklerinde birbirine yakın olacak şekilde yuvarlak, küçük ve düzensiz biçimde dağılan siyah benekler vardır. Ensenin üstünde hafif ve küçük yeleyi andıracak biçimde daha uzun tüylerden oluşan kürkü bulunmaktadır. Çitalar, diğer kedi cinsleri ile karşılaştırılırsa daha uzun bacaklara sahiptir vücut boyutuna göre karşılaştırıldığında. Çitaların kısa kulakları vardır ve yuvarlak başlıdırlar. Ayrıca çitalar zayıf canlılardır bu durum daha iyi koşmalarını sağlar.[6]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Durant, S.; Mitchell, N.; Ipavec, A.; Groom, R. (2015). "Acinonyx jubatus". s. e.T219A50649567. 8 Ağustos 2018 tarihinde
|arşiv-url=kullanmak için|url=gerekiyor (yardım) arşivlendi. - ^ "Cheetah (Acinonyx jubatus)". Environmental Conservation Online System (ECOS). US Fish and Wildlife Service. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2020.
- ^ Kryštufek, B. and V. Vohralík. (2001). Mammals of Turkey and Cyprus: Introduction, Checklist, Insectivora. Knjižnica Annales Majora, Koper, Republic of Slovenia.
- ^ ""Anadolu'dan hangi yaban hayvanlar yok oldu?"". 3 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2015.
- ^ Korunan Alanlar ve Yaban Hayatı Yönetimi Çalışma Grubu Raporu, Ormancılık ve Su Şurası 2013, sf:15, Orman ve Su İşleri Bakanlığı
- ^ a b c "Dünyanın En Hızlı Koşan Canlısı: Çita (Acinonyx jubatus)". dogabilim.org. 12 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2025.
