Hayvan
 | Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Haziran 2021) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| Hayvanlar | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Ana bölümlenme | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Sinonimler | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Biyoloji |
|---|
 |
Hayvan, canlılar dünyasının ökaryotlar (Eukaryota) üst âlemindeki hayvanlar (Animalia) âleminde sınıflanan canlıların ortak adıdır. Arapça "canlı varlık" anlamındaki ḥayevān sözcüğünden Türkçeye geçmiş olan "hayvan"[2] sözcüğü, günlük kullanımda esasen insan dışı, nefes alan ve hareket eden canlıları ifade etmek için kullanılsa da, biyolojik bağlamda insanı da içerir. Anadolu ağızlarında hayvan anlamında bav, bobos, böçü, çer, çokgal, dölük, evcimen, evlük, karaböcü, karaltı, medek, tereke, töm gibi sözcükler kullanılmaktadır.[3] Hayvan sözcüğünün eş anlamlısı döngül sözcüğüdür.[4][5][6] Hayvanlar âleminin bilimsel ve Latince adı olan "Animalia" terimi ise yine Latince olan ve "yaşayan" ya da "ruh" anlamına gelen animadan türetilmiş animal sözcüğünün çoğuludur. Hayvanlar âlemini tanımlayan bir başka Yunanca bilimsel terim de metazoa'dır (μετάζωα).
Genellikle çevrelerine uyum sağlayan ve diğer canlılarla beslenen çok hücreliler âlemidir. Vücutları, embriyonun bazı metamorfozlar geçirmesiyle gelişir. Ökaryotik çok hücreli organizmalardır. Besinlerini genel olarak sindirerek alırlar.
Hayvanların birçoğu hareketlidir ve bitkilerde tipik olan bulunan kalın hücre duvarları genellikle yoktur. Embriyonik gelişim esnasında büyük ölçülerde hücresel göçler ve doku organizasyonları görülür. Üremeleri primer (birincil) olarak seksüeldir; diploit kromozom taşıyan dişi ve erkekler mayozla haploit kromozomlu gametleri, bunlar da birleşerek diploit zigotu oluşturur.
Yaklaşık 1 milyonu böcek olmak üzere 1,5 milyondan fazla hayvan türü tanımlanmıştır, fakat tanımlanmamış olanlarla birlikte 7 milyondan fazla hayvan türü olduğu tahmin edilmektedir.
Ayırıcı özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Hayvanları diğer canlılardan ayıran pek çok nitelik vardır. Hayvanlar hücre çekirdeklerine sahip (ökaryot) canlılardır ve çok hücrelidirler. Birçok hayvan güneş ışığını dolaylı yollardan kullanarak gelişir. Hayvanların tersine bitkiler bu ışığı fotosentez ile doğrudan basit şekerler üretmek için kullanır. Bu onları bakteriler ve protozoalardan ayırır. Hayvanlar dışbeslenendir (heterotrof), kendi besinlerini üretememeleri onları bitkiler ve alglerden ayırır. Hücre duvarlarının olmayışı da onları bitkiler, algler ve mantarlardan ayırır. Hayvanlar bazı yaşam evreleri dışında devingendirler. Birçok hayvan türü dölyatağında blastula evresinden geçer ki bu hayvanlara özgü bir evredir.
Üreme ve gelişme
[değiştir | kaynağı değiştir]Hemen hemen tüm hayvanlar çiftleşerek ürerler. Yetişkinler diploit ya da polidiploittir. Her birinin kendine has üreme hücresi vardır. Birçok hayvan çiftleşerek üremeye yatkındır.
Hayvanların üç üreme şekli vardır:
- İç üreme ve iç gelişme: Bu üreme ve gelişme şekli spermin yumurtaya girerek döllenmesi sonucu ve embriyonun anne karnında gelişmesiyle oluşur. Memelilerde görülür.
- İç üreme ve dış gelişme: Bu üreme ve gelişme şekli spermin yumurtaya girerek döllenip yumurtayla birlikte embriyonun dışarı çıkarak dışarıda gelişmesi sonucu oluşur. Kurbağalar ve balıklar hariç yumurtayla çoğalan hayvanlarda görülür.
- Dış üreme ve dış gelişme: Annenin döllenmemiş yumurtayı bıraktıktan sonra babanın o yumurtaları döllemesiyle embriyonun oluşup vücut dışında gelişmesiyle gerçekleşir. Kurbağalarda ve balıklarda görülür.
Basit sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Agnotozoa - Basit hayvanlar
- Omurgasızlar
- Acrania - Kafatassızlar
- Hemichordata - Yarı sırtipliler
- Urochordata (Tunicata) - Tulumlular
- Cephalochordata - Başı kordalılar
- Craniata - Gerçek kafataslılar
Evrimsel tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]
Hayvanları temsil edebilecek ilk taşıllar, Güney Avustralya'daki Trezona Oluşumu'nun 665 milyon yıllık kayalarında ortaya çıkar. Bu taşıllar, erken süngerler olarak yorumlanıyor.[8] En eski hayvanlar, yaklaşık 610 milyon yıl önce, Kambriyen öncesinin sonlarına doğru Ediayakaran faunasında bulunur. Bu canlıların, hayvanların içinde olup olmadığı uzun süredir kuşkuluydu.[9] Ama Dickinsonia fosillerinde hayvansal lipit kolesterolünün keşfi, bunların gerçekten de hayvanlar olabileceğini ortaya koyuyor.[7] Hayvanların düşük oksijen koşulları altında ortaya çıktıkları düşünülür, bu da onların ilk önce bütünüyle oksijensiz solunum yoluyla yaşayabildiklerini ancak oksijenli solunum için uyarlandıkça çevrelerindeki oksijene bütünüyle bağımlı hale geldiklerini düşündürür.[10]
Birçok hayvan şubesi, taşıl kayıtlarında ilk olarak yaklaşık 542 milyon yıl önce başlayan Kambriyen patlaması sırasında Burgess Şeyli gibi yataklarda ortaya çıkıyor. Bu kayaçlardaki şubeler arasında, yumuşakçalar, dallı bacaklılar, kütük ayaklılar, su ayıları, eklem bacaklılar, derisi dikenliler ve yarı sırtipliler bulunurken, ayrıca yırtıcı Anomalocaris gibi günümüzde soyu tükenmiş sayısız canlı da bulunur. Bu olayın görünen apansızlığı, tüm bu hayvanların aynı anda ortaya çıktıklarını göstermekten çok, taşıl kayıtlarının bir eseri olabilir.[11][12][13][14]
İnsan haricinde hayvanlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Hayvan hakları hareketinde, hayvan haklarından bahsederken, insanların da hayvan kategorisinde olduğunu vurgulamak için "İnsan harici hayvanlar" kalıbı kullanılır.[15]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Turner, Elizabeth C. (28 Temmuz 2021). "Possible poriferan body fossils in early Neoproterozoic microbial reefs". Nature (İngilizce): 1-5. doi:10.1038/s41586-021-03773-z. ISSN 1476-4687. 29 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi29 Temmuz 2021.
- ^ Kubbealtı Lugati
- ^ TDK Derleme Sözlüğü
- ^ Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü
- ^ Pamukkale Üniversitesi İngilizce Sözlük
- ^ Hani Astolin (2019), Türk'ün Gizlenen Bilgisini Arayan Türk
- ^ a b Bobrovskiy, Ilya; Hope, Janet M.; Ivantsov, Andrey; Nettersheim, Benjamin J.; Hallmann, Christian; Brocks, Jochen J. (21 Eylül 2018). "Ancient steroids establish the Ediacaran fossil Dickinsonia as one of the earliest animals". Science (İngilizce). 361 (6408): 1246-1249. doi:10.1126/science.aat7228. ISSN 0036-8075. PMID 30237355. 24 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi20 Haziran 2021.
- ^ Maloof, Adam C.; Rose, Catherine V.; Beach, Robert; Samuels, Bradley M.; Calmet, Claire C.; Erwin, Douglas H.; Poirier, Gerald R.; Yao, Nan; Simons, Frederik J. (Eylül 2010). "Possible animal-body fossils in pre-Marinoan limestones from South Australia". Nature Geoscience (İngilizce). 3 (9): 653-659. doi:10.1038/ngeo934. ISSN 1752-0908. 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi20 Haziran 2021.
- ^ Shen, Bing; Dong, Lin; Xiao, Shuhai; Kowalewski, Michał (4 Ocak 2008). "The Avalon Explosion: Evolution of Ediacara Morphospace". Science (İngilizce). 319 (5859): 81-84. doi:10.1126/science.1150279. ISSN 0036-8075. PMID 18174439. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi20 Haziran 2021.
- ^ "Energy metabolism in anaerobic eukaryotes and Earth's late oxygenation". Free Radical Biology and Medicine (İngilizce). 140: 279-294. 20 Ağustos 2019. doi:10.1016/j.freeradbiomed.2019.03.030. ISSN 0891-5849. PMC 6856725
. PMID 30935869. 16 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi20 Haziran 2021.
- ^ Maloof, Adam C.; Porter, Susannah M.; Moore, John L.; Dudás, Frank Ö; Bowring, Samuel A.; Higgins, John A.; Fike, David A.; Eddy, Michael P. (1 Kasım 2010). "The earliest Cambrian record of animals and ocean geochemical change". GSA Bulletin (İngilizce). 122 (11-12): 1731-1774. doi:10.1130/B30346.1. ISSN 0016-7606.
- ^ "Public Affairs & Communications | Institutional Advancement". www.dia.ucsb.edu. 7 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2021.
- ^ Conway-Morris, Simon (1 Aralık 2003). "The Cambrian "explosion" of metazoans and molecular biology: would Darwin be satisfied?". International Journal of Developmental Biology (İngilizce). 47 (7-8): 505-515. doi:10.1387/ijdb.14756326. ISSN 0214-6282. PMID 14756326. 24 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi21 Haziran 2021.
- ^ Canada, Royal Ontario Museum and Parks (10 Haziran 2011). "The Burgess Shale". burgess-shale.rom.on.ca (İngilizce). 8 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2021.
- ^ Portalı, Kaos GL-LGBTİ+ Haber. "Veganlık, İnsan Harici Hayvanların Hakkını Savunmaktır". Kaos GL - LGBTİ+ Haber Portalı. 27 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2023.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta hayvan ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Vikitür'de Animalia ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.- Bilim ve Teknik: Canlılar Dünyası
