Adagia

Adagia (tekil hali Adagium), Rönesans döneminde Felemenk hümanist bilgin, Katolik din adamı Desiderius Erasmus Roterodamus’un derlediği Yunan ve Latin kökenli atasözleri, özdeyişler ve deyimlerin açıklamalarıyla birlikte yayımlandığı bir antolojidir.

Eseri derleyen Erasmus

Collectanea Adagiorum başlıklı ilk baskı 1500 yılında Paris’te 818 maddelik bir kitapçık olarak yayımlanmıştır. Erasmus İtalya’da kaldığı sürenin sonunda derlemesinin içeriğini çoğu kapsamlı açıklamalarıyla verilen 3260 maddeye çıkarmış ve 1508’de Venedik’te ünlü yayıncı Aldus Manutius tarafından yapılan yeni baskının başlığını sayısal bindelik vurgusu yapmak amacıyla ‘chiliades’ sözcüğünü kullanarak Adagiorum Chiliades Tres (Üç bin Atasözü/Özdeyiş) olarak belirlemişti. Maddelerden bazıları siyasi ve ahlaki konuları işleyen, deneme türünde yazılardı.

Yapıt, 1536’da Erasmus’un ölümüne dek genişlemeyi sürdürmüş ve yazarın antik yazında yaptığı okumaların derinliğini yansıtan biçimde 4151 maddeye ulaşmıştı.

Adagia’dan ortak kültür mirasına yansıyan birkaç örnek

Yapıttaki sözlerden çoğu birçok Avrupa dilinde yer bulmuş ve benimsenmiştir.

• Yuvarlanan taş yosun tutmaz.
• Bir insanın yiyeceği diğer birinin zehiridir.
• İhtiyaç icadın anasıdır.
• Körlerin ülkesinde tek gözlü adam kraldır.
• Aynı yumurtadan çıkmak.
• Zokayı yutmak.
• Bir ayağı Kharon’un kayığında olmak. (Bir ayağı çukurda olmak).
• Yalancının belleği sağlam olmalı.
• Yaşam olan yerde umut vardır. (Çıkmadık candan umut kesilmez).
• Çok el atılırsa iş kolaylaşır.
• Zaman bütün yaraları iyileştirir.
• Fincanla dudaklar arasında çok şey yaşanır.
• Çizmeden yukarı çıkma.
• Kendine yardım edene Tanrı da yardım eder.
• Hediye atın dişine bakılmaz.
• Bir taşla iki kuş vurmak.
• Göğsünde altın madalya olsa bile maymun maymundur.
• Jupiter bile herkesi memnun edemez.
• İnsanın alışkanlıkları onun yazgısını belirler.
• Kurt postunu değiştirebilir ama huyunu değiştiremez.
• Yengeçleri doğru yürütmeyi başarmanın bir yolu yoktur.
• Bir kırlangıçla yaz gelmez.
• Her horoz kendi çöplüğünde öter.
• Dostluk denkliktir, bir dost ikinci bir bendir.
• Çekiç ile örs arasında olmak.
• Geçirilen deneyimler aptal kişiyi akıllı yapar.

Bağlam

Yapıt, geçmiş çağların bilgeliğinin ürünleri olan atasözleri, özdeyiş ve deyimlere klasik yazarlar tarafından sahip çıkılması ve bunların açıklamalarla birlikte yayımlanması yolunda klasik metinlere yönelik tipik bir Rönensans eğilimini yansıtmaktadır. Derleme, Yunan ve Latin kaynaklardan süzülüp gelen, ders verici niteliğe sahip sözlerden argoya ve alaya kadar uzanan, bunların yorumlanmasıyla zenginleşen gösterişli bir söz harmanıdır.

Adagia’nın baskıları

Erasmus 1500’deki Paris ve 1508’deki Venedik baskılarından sonra ölümüne dek Basel’de Adagia’nın, her birinde içeriği giderek zenginleşen on baskısını yaptırmıştı. Kitabına aldığı sözler arasında anlaşılması güç bulunanlar için giderek artan ve genişleyen açıklamalar ve yorumlar koyuyordu. Örneğin ilk baskıdaki üç satırlık açıklamalar/yorumlar 1536 baskısındaki ‘Herkül’ün zorlu görevleri’ maddesinde sekiz sayfaya ulaşmıştı.

Çeviriler

Adagia’nın Latince’den diğer dillere çevirileri uzun süre kitaptan yapılan seçmeler üzerinden yapıldı. İngilizcede tam metinli baskı ‘Erasmus’un Toplu Yapıtları’ kapsamında basımı yıllara yayılan ciltler arasında Toronto Universitesi tarafından yayımlandı. (The Collected Works of Erasmus, 1982-2006). Adagia bu baskının 30 dan 36 ya kadar numaralanan yedi cildinde yer alır.