Alomorf

Alomorf, altbiçimbirim, altbiçim, biçimbirimcik, biçimbirimsel değişke, değişken şekil, değişken şekillik veya eş biçimlik; bir biçimbirimin anlamının değişmeden ses veya yazılışının değiştiği versiyonudur. Alomorf, tek bir morfemin sesbilimsel çeşitlerini tanımlamaktadır. Bir biçimbirimin dönüşebileceği altbiçimbirimler dilin morfofonemik kurallarıyla belirlenir.

Türkçede

Türkçedeki ünlü uyumu ve ses olaylarından ötürü neredeyse her ekin altbiçimbirimi vardır. Ekler geldikleri kelimenin son hecesine özelliklerine göre ünlülerini ve/veya ünsüzlerini değiştirirler. Gelen eke göre kök veya gövdede de ses değişimleri gözlenir. Bu değişimler yazıda da gösterilir.

Türkçede alomorfiye tabii sesleri göstermek için büyük harfler kullanılır. Örneğin -ki eki herhnagi bir değişime uğramazken -DI görülen geçmiş zaman ekinde hem ünsüz hem de ünlü değişir. Yüksek ünlü uyumu için büyük I harfi kullanılır, /i, ɯ, u, y/ seslerine dönüşür. Yüksek olmayan ünlü uyumu için büyük A harfi kullanılır ve /e, a/ seslerinden birine dönüşür. Ünsüzler ötümlü veya ötümsüz şeklinde değişirler, örneğin D harfi /d, t/ seslerinden birine dönüşür. /k/ sesinin ötümlüsü ğ harfiyle gösterilir, telaffuzda düşme görülür. Ünsüzler için her zaman büyük harf kullanılmayabilir.

Görülen geçmiş zaman eki -DI

Toplamda 8 adet altbiçimbirimi vardır: -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü /-dɯ, -di, -du, -dy, -tɯ, -ti, -tu, -ty/

Ünlü, ünlü uyumuna bağlı olarak 4 farklı yüksek ünlüden birine dönüşürken ünsüz de kelimenin son sesinin ötümüne bağlı olarak ötümlü veya ötümsüz olarak değişir.

• al-dı, gel-di, ol-du, öl-dü, yık-tı, git-ti, uç-tu, düş-tü

Çoğul eki -lAr

Ünlü uyumuna göre -lar eki, /-lar/ ve -ler /-ler/ şeklinde değişir. Türkçedeki ünlü uyumu ayrıca ünsüzlerden de etkilendiği için arka ünlülerle -ler eki de görülebilir.

• araba-lar, leylek-ler, gol-ler, icraat-ler (icraat-lar da kullanılır)

Bulunma hali eki -DA

Toplamda 4 tane altbiçimbirimi vardır: -da, -de, -ta, -te /-da, -de, -ta, -te/

Ünlü, ünlü uyumuna bağlı olarak 2 farklı yüksek olmayan ünlüden birine dönüşürken ünsüz de kelimenin son sesinin ötümüne bağlı olarak ötümlü veya ötümsüz olarak değişir.

• balkon-da, kamp-ta, kulübe-de, mektep-te

Kökte altbiçimbirimlik

Türkçede birçok kelimede kökte alomorfi gözlenmektedir, özellikle yabancı kökenli kelimelerde olsa da Türkçe kökenli kelimelerde görülür. Bu değişimlerin hepsinde morfemdeki son hece kapalı olduğunda ses değişimi yaşanırken kelimeye ünlüyle başlayan ek geldiğinde hece açılır ve sesler ile özellikleri korunur. Ünlüyle başlayan yardımcı fiiller de morfemdeki sesin korunmasını sağlayabilir.

Aşağıdaki örneklerde ünlüyle başlayan ekler ve fiiller kullanılmıştır.

Ünsüz değişimi (Kelime sonu ötümsüzleşmesi)

Kelimenin morfemindeki kelime sonu ötümlü engelliler /b, d, dʒ, g/, kelime sonunda ötümsüzleşir, artlarından ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde artık kelime sonunda olmadıklarından korunurlar. /g/ sesi ek geldiğinde ünlü arasında düşer, yazıda ğ ile gösterilir. Morfemdeki kelime sonu /k/ sesleri de ünlüyle başlayan ekten sonra düşerler.

• kitap, kitaba: /ci.tab/, /ci.ta.ba/ > [ci.tap], [ci.ta.ba]
• dört, dörde: /dørd/, /dør.de/ > [dørt], [dør.de]
• ağaç, ağaca: /a.adʒ/, /a.a.dʒa/ > [a.atʃ], [a.a.dʒa]
• psikolog, psikoloğa: /psi.ko.log/, /psi.ko.lo.ga/ > [pi.si.ko.log] / [pi.si.ko.lok], [psi.ko.lo.a]
• yatak, yatağa: /ja.tak/, /ja.ta.ka/ > [ja.tak], [ja.ta.a]

Kapalı hecede ünlü kısalması

Kelimenin morfemindeki üzün ünlüler kapalı hecede kısalırken ekler sonucu hece açık hale geldiğinde yeniden uzarlar. Bu uzun ünlüler yazıda gösterilmez.

• zaman, zamana: /za.ma:n/, /za.ma:.na/ > [za.man], [za.ma:.na]
• tadilat, tadilata: /ta:.di.la:t/, /ta:.di.la:.ta/ > [ta:.di.lat], [ta:.di.la:.ta]
• ihtiyaç, ihtiyaca: /ih.ti.ja:dʒ/, /ih.ti.ja:.dʒa/ > [ih.ti.jatʃ], [ih.ti.ja:.dʒa]

Ünsüz tekleşmesi

Kelimenin morfemindeki kelime sonu ikiz ünsüzler, kelime sonunda tekleşir, artlarından ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde korunurlar. İkiz ünsüzler yazıda gösterilirler.

• his, hisse: /hiss/, /his.se/ > [his], [his.se]
• zan, zannetmek: /zann/, /zann et.mek/ > [zan], [zan.net.mek]

Ünlü türemesi

Morfemdeki mümkün olmayan ünsüz kümelerine, hece sonunda ünlü eklenir. Artlarından ünlüyle başlayan ek geldiğinde ses değişimi gözlenmez. Türeyen ünlüler çoğu kelimede gösterilirler, türeyen ünlü değişkenlik gösterebilir.

• fikir, fikre: /ficr/, /fic.re/ > [ficir], [fic.re]
• nötr, nötre: /nøtr/, /nøt.re/ > [nø.tyr], [nøt.re]
• akıl, akla: /akl/, /ak.la/ > [a.kɯl], [ak.la]

Ünlü düşmesi

Ünlü türemesine benzer dursa da bu kelimelerde türeme değil düşme vardır. Türeme görülen kelimeler yabancı kökenlidirler ve kaynak dilde ünlüye sahip değildirler. Ünlü düşmesi görülen kelimeler Türkçe kökenlidir ve zaten ünlü bulunmaktadır. Ayrım her zaman net olmayabilir.

• çevir-, çevril-: /tʃe.vir-/, /tʃe.vir.il-/ > [tʃe.vir-], [tʃev.ril-]
• oyna-, oynuyor-: /oj.na-/, /oj.na-I.jor/ > [oj.na-], [oj.nu.jor]

İngilizcede

İngilizcede geçmiş zaman, çoğul, olumsuzluk ekleri gibi eklerde altbiçimbirimler bulunur.

Geçmiş zaman

Geçmiş zaman biçimbiriminin -ed olarak yazılan şu çeşitleri vardır: /əd/ veya /ɪd/, /t/, /d/.

• Kelime taçsıl patlamalı /t/ veya /d/ sesleriyle bitiyorsa: /əd/ veya /ɪd/; hunted /'hʌn.təd/ veya banded /'bæn.dəd/
• Kelime /t/ dışındaki ötümsüz seslerle bitiyorsa /t/ olur; fished /fɪʃt/
• Kelime /d/ dışındaki ötümlü seslerle bitiyorsa /d/ olur; buzzed /bʌzd/
• Kelime -y ile bitiyorsa çoğunlukla ek -ied şekline dönüşür, telaffuzu ise değişkendir: studied /ˈstʌ.did/, dried /dɹaɪd/, carried /ˈkæɹ.id/

Çoğul eki

-s, -es, -ies olarak yazılabilen ve /s/, /z/, /əz/ olarak telaffuz edilen altbiçimbirimleri vardır.

• Kelime /s/ veya /z/ ile bitiyorsa -es olarak yazılır ve /əz/ olarak okunur: buses /bʌsəz/
• Kelime ötümsüz sesle bitiyorsa /s/ olur: caps /kæps/
• Kelime ötümlü sesle bitiyorsa /z/ olur: bags: /bægz/
• Kelime -y ile bitiyorsa çoğunlukla ek -ies şekline dönüşür, ünlü değişebilir ama ünsüz her zaman /z/ sesidir: parties /ˈpɑɹ.tiz/, flies /flaɪz/, berries /ˈbɛɹ.iz/

Olumsuzluk ön eki

İngilizcede in- olumsuzluk ön ekinin farklı altbiçimbirimleri vardır.

• Ardından dudaksıl ünsüz gelirse: /ɪm/; improper /ɪm'prɔpər/
• Ardından taçsıl ünsüz gelirse: /ɪn/; intolerant /ɪn'tɔlərənt/
• Ardından artdamaksıl ünsüz gelirse: /ɪŋ/; incongruous /ɪŋ'kɔŋgruəs/

Sami dillerinde

Sami dillerinde (Laponcada) vurgulu ve vurgusuz heceleri değiştiren trokaik Trochee bir desen vardır. Hecenin vurgulu veya vurgusuz olmasına göre bulunabilen ünlü ve ünsüzler değişmektedir. Sonuç olarak her ek ve çekimin iki biçimi vardır ve bu biçimler eklendiği kelimenin vurgu kalıbına göre değişmektedir. Örneğin Kuzey Sami'de ettirgen fiil eki Kuzey Samice: hit/-ahttit ekleridir. Kuzey Samice: hit, geldiği fiil iki heceliyse ve ek de üçüncü heceyse kullanılırken Kuzey Samice: ahttit ise geldiği fiil üç heceli ve ek de üçüncü ve dördüncü heceyse kullanılmaktadır:

• Kuzey Samice: goar·rut iki hecelidir, yani ek geldiğinde sonuç Kuzey Samice: goa·ru·hit olur.
• Kuzey Samice: na·nos·mit üç hecelidir, yani ek geldiğinde sonuç Kuzey Samice: na·nos·mah·ttit olur.

Aynı şey, Sami dillerindeki çekim kalıpları için de geçerlidir, onlar da tek ve çift kökler diye ayrılır.

Klasik Sanskritçede

Birçok dildeki gibi Klasik Sanskritçede de kökte altbiçimbirimlik durumu vardır.

Vāk (insan sesi)

	Tekil	Çoğul
Yalın hal	Sanskrit telaffuz: /vaːk/	Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ-as/
Tamlayan hali	Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ-as/	Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ-aːm/
Araç hali	Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ-aː/	Sanskrit telaffuz: /vaːɡ-bʱis/
Bulunma Hali	Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ-i/	Sanskrit telaffuz: /vaːk-ʂi/

Kökün üç altbiçimbirimi (Sanskrit telaffuz: /vaːk/, Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ/ ve Sanskrit telaffuz: /vaːɡ/) bulunmaktadır ve bunlar belirli durum eklerine göre değişmektedir.

Tekil yalın ve çoğul bulunma halinde görülen Sanskrit telaffuz: /vaːk/ biçimi, morfemin etimolojik biçimidir. Hint-öncesi artdamaksılların öndamaksıllaşması, Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ/ biçimiyle sonuçlandı ki bu başta fonolojik şartlandırılmıştı. Şartlandırma, tekil bulunma halinde halen görülebilir: /t͡ʃ/ sesinden sonra yüksek ön ünlü /i/'nin gelmesi.

Fakat /e/ ve /o/'nun daha sonradan /a/'da birleşmesi; tekil ve çoğul tamlayan, çoğul yalın ve tekil araç halinde değişimi fonolojik açıdan tahmin edilemez kıldı. Bu yüzden de alomorfluk, artık doğrudan fonolojik süreçlerle bağdaştırılamazdı.

Fonolojik şartlandırma çoğul araç halindeki Sanskrit telaffuz: /vaːɡ/ biçimi için de vardır. Orada da ardından /bʱ/ geldiğinden benzeşmeyle ötümlüleşir.

Tarihi

Terim aslen kimyadaki varyasyonları tanımlamak için kullanılmıştı.Yazıda dile ilk olarak 1948'de Fatih Şat ve Sibel Merve tarafından Language XXIV'da kullanıldı.