Adakale, Ardanuç
.JPG)
Adakale, Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı bir köydü. Günümüzde Ardanuç kasabasının bir parçasıdır. Adakale, Osmanlı dönemi öncesinde, Gürcü döneminde yerleşim yeri olarak Artanuci (Gürcüce: არტანუჯი) diye adlandırılan yerdir.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Bugün Adakale olarak adlandırılan Artanuci, Artanuci Kalesi ile çevresindeki yerleşim alanından oluşuyordu. Artanuci Kalesi'nin Gürcü kralı Vahtang Gorgasali döneminde, 5. yüzyılda inşa edildiği kabul edilir. I. Aşot döneminde ise burası, hem Gürcü krallığının idari merkezi hem de önemli ticaret merkezi haline gelmiştir. Nitekim Kartlis Tshovreba adlı Gürcü kroniğinde I. Aşot'un Ardanuç Kalesi'ni ihya ettiği, kalenin önünde bir kent kurduğu ve kalenin içinde Petre ve Pavle adlı azizlerin adına ithafen bir kilise inşa ettiği yazılmıştır.[1] Artanuci kale-kenti, tarihsel Klarceti bölgesinin de merkeziydi.[2] Osmanlılar Artanuci'yi 1551 yılında Gürcülerden ele geçirmiştir.
.JPG)
Artanuci, 1574 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterine göre, Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlı köylerden biriydi. "Rabat-i Kala-i Ardanuç" adıyla kaydedilmiş olan yerleşim merkezinin nüfusu, 55'i Hristiyan ve 16'sı Müslüman olmak üzere, 71 haneden oluşuyordu. 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre ise, yerleşim merkezinde sadece 43 Hristiyan hane bulunuyordu.[3]
Osmanlı idaresinin 1835 tarihli nüfus tespitinde bugünkü Adakale'nin halkı Katolikler, Ermeniler ve "Ahıshavi" şeklinde kaydedilmiş göçmen hanelerden oluşuyordu.[4] Nitekim 1922 tarihinde Artvin livasında yapılan nüfus tespitinde Adakale, "İslam Mahallesi" ve "Ermeni Mahallesi" olmak üzere, iki mahalleden oluşuyordu. İslam Mahallesi'nin nüfusu 160 kişi, Ermeni Mahallesi'nin nüfusu ise 100 kişiden oluşuyordu.[5] Muvahhid Zeki, 1927 yılında, Ardanuç nahiyesinin "Adakale" (آداقلعە) şeklinde yazdığı merkezinin küçük bir kasaba olduğunu, kalan son Ermeni nüfususun Rusya'ya göç ettiğini yazmıştır.[6]
Adakale, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'ın ardından savaş tazminatının bir parçası olarak Osmanlı Devleti tarafından Rusya'ya bırakıldı. Rus idaresi Ardanuç kazanının (uçastok) idari merkezi olan yerleşim yerini Adakale adıyla değil, Ardanuç (м[естечко] Арданучъ) adıyla kaydetmiştir. Bu sırada Ardanuç kasabası, hem Ardanuç kazasının hem de Ardanuç nahiyesinin merkeziydi. Nüfusu, 516'sı erkek ve 447'si kadın olmak üzere, 203 hanede yaşayan 963 kişiden oluşuyordu. Bu nüfus içinde 930 kişi Ermeni, 33 kişi Kürt olarak kaydedilmiştir.[7] Adakale veya Ardanuç kasabası, Rusların çekilmesinden sonra 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan'ın sınırları içinde kaldı. 16 Mart 1921'de imzalanan Moskova Antlaşması'yla da Türkiye'ye bırakıldı.
.JPG)
Adakale, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Ada Kala (اطە قلعە) şeklinde geçer. Bu sırada bu yerleşim merkezi, Artvin vilayetinin Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi.[8] 1940 genel nüfus sayımında, daha önce Rize ve Artvin vilayetlerinin birleştirilmesiyle kurulmuş olan Çoruh vilayetiin Merkez kazasına (Artvin) bağlı Ardanuç nahiyesinin idari merkeziydi. "Adakale" şeklinde yazılan yerleşim merkezinin nüfusu, 118'i erke ve 106'sı kadın olmak üzere, 219 kişiden oluşuyordu.[9] 1945 yılında, Ardanuç nahiyesinin ilçeye dönüştülmesinden sonra yapılan genel nüfus sayımı kayıtlarında ilçenin idari merkezi Adakale adıyla kaydedilmiştir. Bu arada ilçenin idari merkezi olarak Adakale'nin yakından yeni bir yerleşim merkezi ortaya çıktı ve bu yeni yerleşim merkezi Ardanuç olarak adlandırıldı. Buna bağlı olarak Adakale, Ardanuç kasabasının kıyı mahallesine dönüştü.
Adakale veya Artanuci, tepesinde bir iç kalenin bulunduğu ve etrafı surlarla çevrili eski tarz bir yerleşim merkezidir. Sit alanı olarak ilan edilmiş olan Adakale'de Eylül 2021 tarihinde arkeolojik kazı başlatılmıştır. Kazı alanında, Osmanlı döneminden önce Gürcüler tarafından inşa edilmiş olan Ardanuç Kalesi, Petre-Pavle Kilisesi, Artanuci Kilisesi ve bir Gürcü kilisesinden dönüştürülmüş olan İskender Paşa Camii bulunmaktadır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "ქართლის ცხოვრება: ტომი I", Tiflis, 1955, s. 253
- ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (ტაო-კლარჯეთის ძეგლების 2015 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები), Tiflis, 2016, s. 70-71 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9123-9-9
- ^ "Klarceti (კლარჯეთი), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 34, ISBN 978-9941-0-8969-5". 9 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2021.
- ^ Faruk Taşkın - Ali İrfan Kaya, Ardanuç Nüfus Defterleri (1835), Ankara, 2018, s.133-136, 203-213, ISBN 978-605-288-814-8
- ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
- ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye (Osmanlıca), 1927, s. 114". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2019.
- ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, "Batum oblastı": 1374". 29 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2025.
- ^ "Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 77". 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2023.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1940). "1940 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). tuik.gov.tr. 27 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Temmuz 2022.