Beyaz ayı problemi

İronik işlem teorisi ya da beyaz ayı problemi, uzaklaştırılmaya çalışılan düşüncelerin ortaya çıkmasını açıklayan ruhbilimsel olguya verilen addır. Bir beyaz ayıyı aklına getirmemeye çalışan birinin zihninde uyanan imge bu duruma örnek gösterilebilir.

"Bir kutup ayısını düşünmemeye çalışın. Göreceksiniz ki, o lânetli şey her an aklınıza gelecek."
- Fyodor Dostoyevski, Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları, 1863

Bu olguya ilişkin bilgilerin ortaya çıkışı düşünce uzaklaştırma konulu deneysel ruhbilim çalışmalarına dayanmaktadır. Toplumsal ruhbilimci Daniel Wegner'ın 1987 tarihli deneyleri beyaz ayı probleminin psikolojik stresle doğrudan ilintili olduğunu ortaya koymuştur.

“Bir kutup ayısı düşünmemeye çalışın. Göreceksiniz ki, lanet şey her dakika aklınıza gelecek.” Harvard Üniversitesi'nde bir psikoloji profesörü ve düşünce bastırma araştırmasının kurucu babası olan Daniel Wegner, Dostoyevski'nin “Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları” kitabında bahsi geçen bu gözlem ile 30 yıldan daha uzun bir süre önce karşılaştı. Gözlemi çok ilginç bulan Wegner, doğruluğunu basit bir deneyle test etmeye karar verdi: Katılımcılara beyaz bir ayı düşünmemelerini söyledikten sonra onlardan bilinç akışlarını beş dakika boyunca dile getirmelerini istedi. Beyaz bir ayı düşündüklerinde ise zili çalmalarını söyledi. Bundan kaçınmalarını açıkça belirten yönergelere rağmen, katılımcılar dakikada birden fazla kez beyaz bir ayıyı düşündüler. Daha sonra, Wegner katılımcılara aynı egzersizi yapmalarını, fakat bu sefer beyaz bir ayı düşünmeye çalışmalarını söyledi. Bu noktada katılımcılar, başından beri beyaz bir ayı düşünmeleri söylenen diğer bir katılımcı grubundan daha çok kez beyaz bir ayıyı düşündüler. Sonuçlar, bir düşünceyi ilk beş dakika bastırmaya çalıştıktan sonra o düşüncenin ilerleyen dakikalarda daha belirgin bir şekilde geri geldiğini gösterdi. Sonraki on yıllık süreçte “ironik süreç teorisi”ni geliştiren Wegner, istenmeyen düşünceleri bastırmanın neden bu kadar zor olduğunu açıkladı. Bir şeyi düşünmemeye çalıştığımızda aklımızın bir bölümü gerçekten o düşünceden kaçınırken, diğer bir bölümü o düşüncenin gün yüzüne çıkmaması için sık sık kontrol ederek ironik bir şekilde aklımıza gelmesine sebep oluyor.

Wegner’in “Beyaz ayıları bastırmak” için bulduğu birkaç strateji ise şunlar:

-Dikkat dağıtıcı başka bir şey bularak ona odaklanmak

-Düşünceyi ertelemeye çalışmak (örn: günün sonraki bir bölümünü kaçınılan şeyleri düşünerek geçirip gün boyunca aklınızda olmasını önlemek)

-Aynı anda birden fazla şey yapmaktan kaçınmak

-Bir düşünceyi bastırmak yerine düşünmeye izin vermek

-Farkındalık meditasyonu yapmak