Buyruk
| Yazar | Çeşitli ocak ve derleyiciler |
|---|---|
| Ülke | Türkiye–Azerbaycan–Irak |
| Dil | Osmanlı Türkçesi (Türki) |
| Konular | Alevî–Kızılbaş erkânı, inanç ve ahlâk |
| Tür | Dinî metin / mecmua |
Buyruk (yaygın başlıklarıyla Menâkıb-ı Evliyâ veya İmam Cafer Buyruğu), Alevî–Kızılbaş topluluklarının erkânını, inanç esaslarını ve ahlâkî ilkelerini bir araya getiren metin geleneğinin genel adıdır.
Araştırmalar, Buyruk'un tek bir yer ve zamanda yazılmadığını, farklı dönem ve bölgelerde derlenmiş metinlerin ortak adı olduğunu göstermektedir.[1] Metinlerin teşekkülü özellikle 16.–17. yüzyıllarda Safevî–Kızılbaş çevresiyle birlikte ivme kazanmış, Osmanlı topraklarındaki Alevî toplulukların kurumsallaşma sürecine eşlik etmiştir.[2] Günümüzde farklı ocaklara, bölgelere ve yazma mecmualara ait farklı varyantlar bulunmaktadır. Çalışmalar Buyruk’un yalnız sözlü değil belirgin biçimde yazılı bir aktarım hattına dayandığını göstermektedir.[3]
Buyruk geleneği
[değiştir | kaynağı değiştir]Buyruk adı altında toplanan metinler yekpare bir kitaptan çok, farklı yazma mecmuaların ve derlemelerin oluşturduğu bir gelenektir. Menâkıb-ı Evliyâ ve İmam Cafer-i Sâdık Buyruğu gibi adlarla anılır. Tertip ve bölüm dizilişi nüshadan nüshaya değişir.[4] Dede ailelerinin özel arşivlerinde tespit edilen yazmalar, ocak silsileleri, erkân tarifleri, öğüt ve menkıbeler ile dua–gülbenkleri bir araya getiren bir mecmua yapısı gözlemlenmektedir.[5][6]
Dil
[değiştir | kaynağı değiştir]Buyruk'un dili ağırlıkla Osmanlı Türkçesidir; yer yer Azerice/Türkmanca unsurlar ve Arapça–Farsça ibareler bulunur. Kitap soru–cevap (mesâil), nasihatname/fütüvvetname üslubu, menkıbe anlatıları ve erkân tarifleri içerir; bu çeşitlilik Buyruk’un hem öğretici hem normatif işlev gördüğünü göstermektedir.[7] İçerik olarak On İki İmam’a bağlılık, talip–pir–mürşid hiyerarşisi, cem–ikrar, toplumsal ahlâk ve “Dört Kapı Kırk Makam” başlıkları bulunmaktadır.[8]
Kullanım
[değiştir | kaynağı değiştir]Buyruk, Anadolu’daki Alevî ocaklarında olduğu kadar Irak’ın kuzeyindeki Şebek topluluğu gibi Kızılbaş geleneğinden yoğun bir şekilde etkilenen gruplar arasında da mukaddes kabul edilmiştir.[9][10]
Tartışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Tartışmaların bir ekseni, Aleviliğin “sözlü” niteliğine yapılan vurgu ile yazma Buyruk mecmualarının otoritesi arasındaki gerilimdir.[11][12] Diğer bir eksen ise müelliflik ve isnat problemidir: gelenekte metinler İmam Cafer’e nispet edilmekle birlikte, filolojik karşılaştırmalar farklı yazar ve derleyicilerin katkılarını göz önüne sermektedir.[13] Bu bakımdan Buyruk, hem normatif bir yetke metni hem de yerel ihtiyaçlara göre yeniden tertip edilen bir derleme olarak değerlendirilmektedir.[14]
Yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Aytekin, Sefer (1958). Buyruk. Ankara: Emek Basım.
- Bozkurt, Fuat (1982). Buyruk: İmam Cafer-i Sâdık Buyruğu. İstanbul.
- Atalay, Adil Ali (Vaktidolu) (1999). İmam Cafer-i Sâdık Buyruğu. İstanbul: Can Yayınları.
- Yıldırım, Rıza (2020). Menâkıb-ı Evliyâ (Buyruk): Tarihsel Arka Plan, Metin Analizi, Edisyon-Kritik Metin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Yıldırım, Rıza (2022). "The Commandment (Buyruk): An Introduction...". T. Krstić; D. Terzioğlu (Ed.). Entangled Confessionalizations?. Gorgias Press.
- Karakaya-Stump, Ayfer (2010). "Documents and 'Buyruk' Manuscripts...". British Journal of Middle Eastern Studies. 37 (3). ss. 273-286.
- Karakaya-Stump, Ayfer (2012). "Alevi Dede Ailelerine Ait Buyruk Mecmuaları". Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VII. Turkuaz Yayınları. ss. 361-379.
- Üzüm, İlyas (2001). "Buyruk'ta "Üç Sünnet – Yedi Farz"...". İslâm Araştırmaları Dergisi, 5. ss. 157-174.
- Otter-Beaujean, Anke (1997). "Schriftliche Überlieferung versus mündliche Tradition – Zum Stellenwert der Buyruk-Handschriften im Alevitum". Syncretistic Religious Communities in the Near East. Brill.
- Leezenberg, Michiel (1997). "Between Assimilation and Deportation: The Shabak and the Kakais in Northern Iraq". Syncretistic Religious Communities in the Near East. Brill.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Yıldırım, Rıza (15 Aralık 2022). "The Commandment (Buyruk): An Introduction to the Sacred Texts of the Kizilbash–Alevi Community". Tijana Krstić; Derin Terzioğlu (Ed.). Entangled Confessionalizations? Dialogic Perspectives on the Politics of Piety and Community Building in the Ottoman Empire, 15th–18th Centuries (İngilizce). Piscataway, NJ: Gorgias Press. ISBN 978-1-4632-4357-9.
- ^ Yıldırım, Rıza (2019). "The Safavid–Qizilbash Ecumene and the Formation of the Qizilbash/Alevi Community in the Ottoman Empire (c.1500–c.1700)". Iranian Studies. 52 (5–6). ISSN 0021-0862.
- ^ Karakaya-Stump, Ayfer (2010). "Documents and 'Buyruk' Manuscripts in the Private Archives of Alevi Dede Families: An Overview". British Journal of Middle Eastern Studies. 37 (3). ss. 273-286. doi:10.1080/13530194.2010.515962.
- ^ Yıldırım, Rıza (2020). Menâkıb-ı Evliyâ (Buyruk): Tarihsel Arka Plan, Metin Analizi, Edisyon-Kritik Metin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- ^ Karakaya-Stump, Ayfer (2010). "Documents and 'Buyruk' Manuscripts in the Private Archives of Alevi Dede Families: An Overview". British Journal of Middle Eastern Studies. 37 (3). ss. 273-286.
- ^ Karakaya-Stump, Ayfer (2012). "Alevi Dede Ailelerine Ait Buyruk Mecmuaları". Hatice Aynur; Müjgan Çakır; Hanife Koncu; Selim S. Kuru; Ali Emre Özyıldırım (Ed.). Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VII: Mecmûa: Osmanlı Edebiyatının Kırkambarı. İstanbul: Turkuaz Yayınları. ss. 361-379. ISBN 978-605-88909-61.
- ^ Yıldırım, Rıza (2020). Menâkıb-ı Evliyâ (Buyruk): Tarihsel Arka Plan, Metin Analizi, Edisyon-Kritik Metin. İstanbul: YKY.
- ^ Üzüm, İlyas (2001). "Buyruk'ta "Üç Sünnet – Yedi Farz" Kavramı ve Alevî Yazarların Tutumu". İslâm Araştırmaları Dergisi, 5. ss. 157-174. ISSN 1300-4751.
- ^ Taşğın, Ahmet (2009). "Irak'ta Bektaşî Topluluğu Şebekler". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 52.
- ^ Leezenberg, Michiel (1997). "Between Assimilation and Deportation: The Shabak and the Kakais in Northern Iraq". Klaus Kreiser vd. (Ed.). Syncretistic Religious Communities in the Near East. Leiden: Brill. ISBN 90-04-10664-5
|isbn=değerini kontrol edin: checksum (yardım). - ^ Otter-Beaujean, Anke (1997). "Schriftliche Überlieferung versus mündliche Tradition – Zum Stellenwert der Buyruk-Handschriften im Alevitum". Syncretistic Religious Communities in the Near East. Leiden: Brill. ISBN 90-04-10664-5
|isbn=değerini kontrol edin: checksum (yardım). - ^ Karakaya-Stump, Ayfer (2010). "Documents and 'Buyruk' Manuscripts in the Private Archives of Alevi Dede Families". British Journal of Middle Eastern Studies. 37 (3).
- ^ Yıldırım, Rıza (2020). Menâkıb-ı Evliyâ (Buyruk): Tarihsel Arka Plan, Metin Analizi, Edisyon-Kritik Metin. İstanbul: YKY.
- ^ Yıldırım, Rıza (2019). "The Safavid–Qizilbash Ecumene...". Iranian Studies. 52 (5–6).