Coğrafya kaderdir

Coğrafya kaderdir, yaşanılan coğrafi alanın ve iktisadi durumun insan refahı üzerine etkilerini betimleyen, genellikle olumsuz anlamda kullanılan bir söylemdir. Türk dilinde yaygın olarak kullanılırken ilk olarak kimin ne anlamda söylediği ile günümüzdeki karşılığı muhtelif tartışmaların konusudur. Ağırlıkla İbn-i Haldun'a ve Mukaddime'sine doğrudan veya ikincil olarak zayıf ve tekrarlayıcı (aktarıcı) referanslar ile atfedilen bu sözden "Türkçede ilk söz eden kişi", Nurdan Gürbilek'e göre Yaşadığım Gibi adlı eserinde Ahmet Hamdi Tanpınar'dır.

İzahsız ve aktarıcı şekilde yapılan, sosyal medya paylaşımlarında genel kabul gördüğü düşünülen, insanların bu menfi durumun bir parçası hissettikleri, Kim Milyoner Olmak İster? adlı yarışmada soru olarak bile yer alan Haldun atıflarına rağmen Dergâh Yayınları'ndan çıkan Mukaddime çevirisi ile diğer muhtelif çevirilerde doğrudan Coğrafya kaderdir sözü geçmemektedir. Eserde coğrafya faktörü fiziki ve ahlaki alana indirgenmektedir. Haldun eserinde hava ve iklimin insan fiziki yapısı üzerine olan etkilerine, durum ve ahlakına olan tesirlerine değinmektedir. Bu çerçevede gıda gibi insan gereksinimlerinin bolluğu veya kıtlığının topluma etkileri üzerine, coğrafî durumun "sevk, idare, siyaset ve medeniyetle olan" ilişkilerini izah etmek istemiştir. Bu izahlarda coğrafya, günümüz modern insan tahayyülünün aksine mutlak bir biçime sokulmuştur.

Söylemin günümüzdeki kullanımında, bağlamın Haldun'a lafzen ait olmasa da manaen onu çağrıştırdığını ancak modern insan refahı, ekonomik durum, çağın gelişmişlik göstergeleri ile insani hak ve beklentileriyle birleştiği; olumsuz manasını bu beklentilerin karşılanamaması ve bireylerin bundan mahrum bırakılmasıyla kazandığı düşünülmektedir.