Dies irae

Memling'in Son Yargı üçlemesinin orta paneli (y. 1467–1471)

"Dies irae" (Latince telaffuz: [ˈdi.es ˈi.re]; anlamı "Kıyamet Günü"), Fransisken tarikatından Celanolu Thomas (1200–1265) ya da Santa Sabina'daki Dominiken okulunda öğretmenlik yapan, daha sonra Roma’daki Aziz Thomas Aquinas Papalık Üniversitesi’nin (Angelicum) öncüsü olan bu okulun hocası Latino Malabranca Orsini'ye (ö. 1294) atfedilen Latince dizelerdir. Bu sekans en geç 13. yüzyıldan kalmadır, ancak bazı kaynaklar çok daha eskiye dayandığını, kökeninin Papa I. Gregorius (ö. 604), Clairvauxlu Bernard (1090–1153) ya da Bonaventura (1221–1274) gibi isimlere uzandığını öne sürer.

Bu eser, vurgulu heceler ve kafiyeli dizelerle karakterize edilen bir Orta Çağ Latince ilahidir. Ölçüsü trokaiktir (bir vurulu bir vurusuz heceden oluşan vezin). İlahi, Kıyamet Günü’nü, Tanrı’nın huzurunda borazan sesiyle çağrılan ruhları, kurtulanların kurtarılışını ve günahkârların sonsuz ateşe atılışını anlatır.

En çok, Roma Katolik Kilisesi’nin Requiem Ayini (Ölüler için Ayin ya da Cenaze Ayini) içinde kullanılmasıyla bilinir. İngilizce çevirisi, çeşitli Anglikan kömünyonu dua kitaplarında yer alır.

Bu sözlere ilk uyarlanan Gregoryen ilahisi, müzik literatüründe en çok alıntılanan melodilerden biridir ve birçok bestecinin eserinde yer almıştır. İlahinin son çift dizesi olan “Pie Jesu”, sıklıkla bağımsız bir şarkı olarak yeniden kullanılmıştır.

Roma Ayininde Kullanımı

“Dies irae”, yüzyıllar boyunca Roma Ayini’nde Requiem Ayini (Ölüler için Ayin) için sekans (ilahi dizisi) olarak kullanılmıştır. Bu durum, Mozart ve Verdi gibi bestecilerin eserlerinde bu ilahiye verdikleri önemli yerle açıkça görülmektedir. 1962 Roma ayin kıtabında yer almakta olup, bu ayin kitabı, İkinci Vatikan Konsili sonrası yapılan düzenlemelerden önceki son baskıdır. Bu nedenle, Trent (Tridentine) Latin Ayini’nin icra edildiği kiliselerde hâlâ duyulmaktadır. Ayrıca Kutsal Ruhlar Günü (All Souls’ Day)’ne ait eski ayin düzeninin de bir parçasıydı.

İkinci Vatikan Konsili’nin ardından Katolik Kilisesi’nin Latince ayin ritüellerinde yapılan reformlar çerçevesinde, bu reformları hazırlayıp uygulamakla görevli olan “Ayin Anayasasının Uygulanması Komisyonu”, 1969–70 yıllarında “Dies irae”’yi cenaze ayinlerinden ve diğer Ölüler için Ayinlerden sekans olarak çıkardı. Konsey sonrası, ayin reformlarının önde gelen isimlerinden Başpiskopos Annibale Bugnini, bu değişikliğin gerekçesini şöyle açıkladı:

Orta Çağ'dan miras kalan olumsuz bir ruhaniyeti yansıtan metinler kaldırıldı. Bu nedenle, çok tanıdık ve hatta sevilen ‘Libera me, Domine’, ‘Dies irae’ gibi metinler de kaldırıldı çünkü bunlar yargı, korku ve umutsuzluğu fazla vurguluyordu. Yerlerine, Hristiyan umudunu teşvik eden ve diriliş inancını daha etkili biçimde ifade ettiği düşünülen metinler getirildi.

“Dies irae”, hafifçe düzenlenmiş haliyle, ad libitum (isteğe bağlı) olarak hâlâ kullanılabilir. Özellikle Kutsal Ruhlar Günü’nde ve Advent (Noel öncesi hazırlık dönemi)’den önceki son hafta boyunca Saatler Ayini'nde (günün belirli saatlerinde okunan dualar) ilahi olarak okunur. Bu kullanımda, Okuma Saatleri, Sabah Duaları (Lauds) ve Akşam Duaları (Vespers) için üç bölüme ayrılmıştır ve her bölümün sonuna bir doksoloji (övgü duası) eklenir.

Endüljans (Günah Bağışlaması)

Roma Katolik Kilisesi’nde, geçmişte bu duanın her bir okunması için üç yıllık, ve bir ay boyunca her gün okunması hâlinde tam endüljans (tüm geçici cezaların bağışlanması) verilmekteydi. Ancak bu endüljans, daha sonra yayımlanan Endüljanslar El Kitabı’nda yenilenmemiştir.

Metin

Aşağıdaki Latince metin, 1962 tarihli Roma Ayin Kitabı’ndaki Requiem Ayini’nden alınmıştır. Aşağıda yer alan ilk çeviri, William Josiah Irons tarafından 1849 yılında yapılmış olup, biraz farklı bir Latince metne dayanmasına rağmen, özgün metnin uyak ve ölçüsünü yansıtır. Resmî Latince metne daha uygun hâle getirilmiş bu çeviri, Katolik Kilisesi tarafından, eski Anglikanlar için oluşturulmuş sıradan katolik cenaze ayinlerinde kullanılmak üzere onaylanmıştır. İkinci çeviri ise daha dinamik eşdeğerliğe dayalı bir çeviridir.

	Latince	Onaylanmış çeviri	Anlam eşdeğerliği
I	Dies iræ, dies illa, Solvet sæclum in favilla: Teste David cum Sibylla.	Gazap günü, felaket yaklaşmakta! Davut’un sözüyle Sibyl’in sesi birleşmekte, Gök ve yer kül olup sona ermektedir!	Gazap günü evet, o gün Dünyayı küle çevirecek, Buna Davud ve kahin de tanıklık eder.
II	Quantus tremor est futurus, Quando iudex est venturus, Cuncta stricte discussurus!|italic=no}}	Ne büyük bir korku yüreği parçalar, Gökyüzünden Hakim inerken, Hükmüne herkesin boyun eğdiği o anda!	Ne büyük bir sarsıntı olacak, Yargıç gelmek üzereyken, Ve her şeyi titizlikle inceleyecekken!
III	Tuba, mirum spargens sonum Per sepulchra regionum, Coget omnes ante thronum.	Harika bir sesle borazan öter, Yeryüzündeki tüm mezarları inletir, Herkesi taht önüne getirir.	Borazan, harika bir ses yayarak bölgedeki mezarların içinden geçecek ve herkesi tahtın önüne çağıracak.
IV	Mors stupebit, et natura, Cum resurget creatura, Iudicanti responsura.	Ölüm yayılmış, doğa titremekte, Tüm yaratılış uyanmakta, Hakimi’ne cevap vermek için kalkmakta.	Ölüm ve doğa hayrete düşecek, yaratılmış olan yeniden dirildiğinde, Yargıç’a cevap vermek üzere.
V	Liber scriptus proferetur, In quo totum continetur, Unde mundus iudicetur.	Yazılı kitap sunulacak, İçinde her şeyin bulunduğu, Ondan hüküm verilecektir.	Yazılı kitap ortaya konacak, içinde her şeyin bulunduğu, ve dünya o kitaba göre yargılanacak.
VI	Iudex ergo cum sedebit, Quidquid latet, apparebit: Nil inultum remanebit.	Hakim tahtına oturduğunda, Her gizli eylemi sorguladığında, Hiçbir şey cezalandırılmadan kalmayacak.	O hâlde Yargıç tahtına oturduğunda, gizli olan her şey ortaya çıkacak: hiçbir şey cezasız kalmayacak.
VII	Quid sum miser tunc dicturus? Quem patronum rogaturus, Cum vix iustus sit securus?	Ben zavallı insan neyle savunacağım kendimi? Kim aracı olacak benim için, Adiller bile merhamete muhtaçken?	Peki ben, zavallı ve yoksul biri, ne diyeceğim? Hangi şefaatçiye yalvaracağım, doğru olanlar bile zor güven içindeyken?
VIII	Rex tremendæ maiestatis, Qui salvandos salvas gratis, Salva me, fons pietatis.	Görkemli ve muazzam İhtişamlı Kral, Kurtuluşu özgürce sunan Sen, Merhamet kaynağısın, bana da dost ol!	Korku veren ihtişamın Kralı, Kurtarılmış olanları lütfederek kurtaran, beni de kurtar, ey merhametin kaynağı.
IX	Recordare, Iesu pie, Quod sum causa tuæ viæ: Ne me perdas illa die.	Hatırla, merhametli İsa, Ben senin yolculuğunun sebebiyim: O gün beni kaybetme.	Merhametli İsa, hatırla ki, Senin bu dünyaya gelişinin sebebi benim; o gün beni yitirme, mahkûm etme.
X	Quærens me, sedisti lassus: Redemisti Crucem passus: Tantus labor non sit cassus.	Bitkin ve yorgunken beni aradın, Çarmıhta acılar içinde kurtardın. Böyle bir lütuf boşa mı gidecek?	Beni ararken dinlendin, yorgun düştün; Çarmıhta acı çekerek beni kurtardın; bunca çaba boşa gitmesin.
XI	Iuste Iudex ultionis, Donum fac remissionis Ante diem rationis.	İntikamın adil yargıcı, Bağışlama armağanını ver, Hesap günü gelmeden önce.	İntikamın adil yargıcı, bağışlanmayı bir armağan olarak ver, hesap günü gelmeden önce.
XII	Ingemisco, tamquam reus: Culpa rubet vultus meus: Supplicanti parce, Deus.	Suçluyum, inlemelerle yakarıyorum, Tüm utancımı kederle itiraf ediyorum; Bağışla beni, ey Tanrım, yalvarışımı duy!	Suçlu biri gibi iç çekiyorum; yüzüm suçluluğumdan kızarıyor; yalvaran kulunu bağışla, ey Tanrım.
XIII	Qui Mariam absolvisti, Et latronem exaudisti, Mihi quoque spem dedisti.	Günahkâr kadını affettiğin gibi, Ölmekte olan hırsıza bağış verdiğin gibi, Bana da umut verdin, Sen!	Meryem’i bağışlayan, ve hırsızı işiten Sen, bana da umut verdin.
XIV	Preces meæ non sunt dignæ: Sed tu bonus fac benigne, Ne perenni cremer igne.	Dualarım ve iç çekişlerim yetersiz, Yine de, ey iyi Rabbim, lütfunla dinle beni, Sonsuz ateşlerden kurtar beni.	Dualarım layık değil; ama Sen, iyi olan, lütufla bağışla ki ebedî ateşte yanmayayım.
XV	Inter oves locum præsta, Et ab hædis me sequestra, Statuens in parte dextra.	Koyunlarınla bir yer ver bana, Keçilerden uzak tut beni, Sağ eline, Sen’in yanına yönelt beni.	Bana koyunların arasında bir yer ver, ve beni keçilerin arasından çıkar, beni sağ tarafına yerleştir.
XVI	Confutatis maledictis, Flammis acribus addictis, Voca me cum benedictis.	Kötüler şaşkına döndüğünde, Sınırsız azap alevlerine mahkûm edildiklerinde, Beni de, Senin azizlerinle birlikte çağır.	Lanetliler susturulduğunda, yakıcı alevlere mahkûm edildiklerinde, beni de, kutsanmışlarla birlikte çağır.
XVII	Oro supplex et acclinis, Cor contritum quasi cinis: Gere curam mei finis.	Alçalarak diz çöküyorum, kalbim tam bir teslimiyet içinde; Bak, pişmanlığım kül gibi ezilmiş hâlde; Son anımda bana yardım et.	Alçakgönüllülükle diz çöküp eğilerek dua ediyorum, kalbim kül gibi ezilmiş hâlde; sonumla ilgilen, bana sahip çık.
XVIII	Lacrimosa dies illa, Qua resurget ex favílla Iudicandus homo reus: Huic ergo parce, Deus:	Ah! O gözyaşı ve yas günü, Toprağın tozundan yeniden dönecek olan İnsan, yargı için kendini hazırlamak zorunda kalacak Bağışla onu, ey Tanrım, merhametinle bağışla!	O gün gözyaşlarıyla dolu olacak, kızgın küllerin içinden yargılanacak suçlu kalkacak; o hâlde, Tanrım, ona merhamet et.
XIX	Pie Iesu Domine, Dona eis requiem. Amen.	Merhameti sonsuz Rab İsa, Onlara ebedî huzurunu bağışla. Âmin.	Merhametli Rab İsa, onlara huzur ver. Âmin.

Son iki kıta yapısal olarak önceki kıtalardan önemli ölçüde farklı olduğu için, bazı bilginler bu kıtaların büyük şiirin ayin kullanıma uygun hâle getirilmesi amacıyla sonradan eklendiğini düşünmektedir. Ön sondaki kıta olan Lacrimosa, düzenli üçlü uyak şemasını terk eder ve iki mısralık uyaklı beyitlere geçer. Son kıta olan Pie Iesu ise uyak yerine ses benzerliği (asonans) kullanır; dahası, mısraları eksik ölçülüdür (katalektik).

1969–71 litürjik reformlarında, 19. kıta metinden çıkarılmış ve şiir üç bölüme ayrılmıştır: 1–6 (Okuma Saatleri için), 7–12 (Laudes için) ve 13–18 (Akşam Duası – Vespers – için). Ayrıca, 13. kıtadaki "Qui Mariam absolvisti" ifadesi, "Peccatricem qui solvisti" ile değiştirilmiştir. Böylece satır artık "Günahkâr kadını bağışlayan Sen" anlamını taşır. Bu değişiklik, ortaçağdaki yaygın kanaatin aksine, zina yaparken yakalanan kadının Mecdelli Meryem’le özdeşleştirilmesinin modern bilimsel çalışmalarca reddedilmesi nedeniyle yapılmıştır; bu yüzden Meryem'in adı artık bu mısrada geçmemektedir. Buna ek olarak, 6, 12 ve 18. kıtalardan sonra doksoloji (övgü duası) eklenmiştir.

Latince	Onaylanmış çeviri	Anlam eşdeğerliği
O tu, Deus majestatis, alme candor Trinitatis nos conjunge cum beatis. Amen.	Ey yüceliğin Tanrısı, Üçlübirliğin besleyen ışığı, bizi kutsanmışlarla birleştir. Âmin.	Sen, yüce ihtişamın Tanrısı, Teslis'in lütufkâr görkemi, Bizi kutsanmışlarla birleştir. Âmin.

El Yazması Kaynakları

İlahi dizisinin metni, bazı küçük sözcüksel farklılıklarla birlikte, Napoli'deki III.Vittorio Emanuele Ulusal Kütüphanesi’nde bulunan 13. yüzyıla ait bir el yazmasında yer almaktadır. Bu el yazması, 1253 ile 1255 yılları arasında tarihlenen bir Fransisken takvimli ayin kıtabıdır; çünkü 1255 yılında aziz ilan edilen Assisili Clare’in adı metinde yer almamaktadır. Eğer el yazması daha geç bir tarihe ait olsaydı, onun adı mutlaka eklenmiş olurdu.

İlham Kaynakları

İlahinin başlıca ilham kaynaklarından biri, Sefanya 1:15–16'nın Vulgata çevirisi gibi görünmektedir:

Dies iræ, dies illa, dies tribulationis et angustiæ, dies calamitatis et miseriæ, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulæ et turbinis, dies tubæ et clangoris super civitates munitas et super angulos excelsos.

O gün gazap günüdür, sıkıntı ve acı günü, felaket ve sefalet günü, karanlık ve pus günü, bulut ve kasırga günü, surlarla çevrili şehirler ve yüksek burçlar üzerine boru ve alarm sesleri günüdür. (Douay–Rheims İncili)

İlahideki diğer imgeler Vahiy Kitabı'ndan gelmektedir; örneğin Vahiy 20:11–15 (dünyanın yargılanacağı kitap), Matta 25:31–46 (koyunlar ve keçiler, sağ el, kutsanmışlarla lanetlilerin zıtlığı, cehennem alevlerine mahkûm edilenler), 1 Selanikliler 4:16 (boru sesi), 2 Petrus 3:7 (gökyüzü ve yerin ateşle yanması) ve Luka 21:26 “korkudan bayılan insanlar) gibi pasajlar.

Yahudi ayinlerinden Unetanneh Tokef duası da bu metinle bağlantılı görünmektedir: “Bu güne kutsiyet atfedeceğiz, çünkü o heybetli ve korkutucudur”; “büyük boru çalınır” gibi ifadeler içerir.

Müzik

"Dies irae" sözleri, çoğu zaman Requiem (Ağıt) ayini kapsamında bestelenmiştir. Bazı bestelerde, bu parça birkaç bölüme ayrılmıştır; bu gibi durumlarda, "Dies irae" yalnızca ilk bölüme atıfta bulunur, diğer bölümler ise kendi ilk sözlerine (incipit) göre adlandırılır.

Johannes Ockeghem tarafından yapılan, günümüze ulaşmış en eski çok sesli Requiem bestesi "Dies irae" bölümünü içermez. Bu bölümü içeren ilk çok sesli besteler Engarandus Juvenis (1490) ve Antoine Brumel (1516) tarafından yapılmıştır; ardından Rönesans döneminde birçok besteci bu geleneği sürdürmüştür. Daha sonra Charpentier, Delalande, Mozart, Berlioz, Verdi, Britten ve Stravinsky gibi pek çok önemli besteci, bu dizeleri içeren koro ve orkestra eşlikli Requiem besteleri yapmıştır. Giovanni Battista Martini, çoğu esprili nitelikteki 303 kanonluk eser dizisini, bu dizenin (Dies irae) alıntılarından oluşan 20 parçalık bir setle sonlandırmıştır.

13. Yüzyıl Gregoryen İlahisi

Orijinal Gregoryen düzenleme, 13. yüzyıla dayanan ağırbaşlı bir tek sesli ilahi (plainchant) (veya Gregoryen ilahi) idi.

Bu melodi, Doryen modundadır. Dört satırlı neumik nota yazısıyla şu şekilde başlar:

Beş satırlı modern nota sisteminde de gösterilmiştir.

Kaynakça

• Wikimedia Commons'ta Dies irae ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur