Ermeni harfli Türkçe
Ermeni harfli Türkçe, Latin tabanlı Modern Türk alfabesinin tanıtıldığı 1928 yılına kadar Osmanlı Türkçesini yazmak için kullanılan Ermeni alfabesinin bir versiyonudur. Ermeni alfabesi sadece Ermeni asıllı Osmanlılar tarafından Türkçeyi yazmak için değil, aynı zamanda Ermeni olmayan Osmanlı ve Türk seçkinleri tarafından da kullanılmıştır.
1864'te Maraş'ta Amerikalı bir muhabir, alfabeyi Armeno-Turkish ("Ermeni-Türk") olarak adlandırır ve 31 Ermeni harfinden oluştuğunu ve Türkçenin gösterilmesi açısından Arap veya Rum alfabelerinden "sonsuz derecede üstün" olduğunu belirtir.[1]
Bu Ermeni alfabesi, Osmanlı İmparatorluğu'nun Osmanlı Türkçesi ile yazılmış resmi belgelerinde Arap yazısının yanında kullanılmıştır. Örneğin Hovsep Kurban'ın eserleri ve Osmanlı İmparatorluğu'nda Türkçe yazılan ilk roman, Vartan Paşa'nın Ermeni alfabesiyle yazdığı 1851 tarihli Akabi Hikâyesi'dir.
Ermeni harfli Türkçe basılı ilk kitap 1727'de yayımlandı. Sivaslı Mhitar'ın Venedik'te basılan 149 sayfalık Yeni Ermenice Dilbilgisi kitabı bir sözlük niteliğindeydi.[2] Ermeni harfli İstanbul'da basılan ilk Türkçe mizah gazetesi, Latifeci, 1856 yılında yayın hayatına başladı.[3]
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]| Harf[1] | Ad[4] | Ek bilgi[1] | Osmanlı (Arap) alfabesi | Modern Latin alfabesi | IPA |
|---|---|---|---|---|---|
| Ա ա | այբ ayp | — | ا | a | /a/ |
| (Բ բ) | բեն pen | Türkçe kelimelerde kullanılmaz | — | (p) | — |
| Գ գ | գիմ kım | kalın ünlülerden önce kullanılır | ق | k (a, ı, o, u öncesi) | /k/ |
| (Դ դ) | դա ta | Türkçe kelimelerde kullanılmaz | — | (t) | — |
| Ե ե | եչ yeç | ünlülerden sonra kullanılmaz | ی | y | /j/ |
| Զ զ | զա za | — | ز, ذ,
ظ, ض |
z | /z/ |
| Է է | է e | — | ا | e | /e/ |
| Ը ը | ըթ ıt | — | ی | ı | /ɯ/ |
| Թ թ | թօ to | — | ط, ت | t | /t/ |
| Ժ ժ | ժէ je | — | ژ | j | /ʒ/ |
| Ի ի | ինի ini | — | ی | i | /i/ |
| Լ լ | լիւն liyun | — | ل | l | /ɫ/, /l/ |
| Խ խ | խէ ha | sadece hı harfi için kullanılır | خ | h | /h/ |
| (Ծ ծ) | — | Türkçe kelimelerde kullanılmaz | — | (dz) | — |
| Կ կ | կեն gen | — | گ | g veya ğ (e, i, ö, ü öncesi) | /ɟ/, /ː/ |
| Հ հ | հօ ho | — | ه, ح | h | /h/ |
| (Ձ ձ) | — | Türkçe kelimelerde kullanılmaz | — | (ts) | — |
| Ղ ղ | ղատ gat | — | غ | g veya ğ (a, ı, o, u öncesi) | /ɡ/, /ː/ |
| Ճ ճ | ճէ ce | — | ج | c | /d͡ʒ/ |
| Մ մ | մեն men | — | م | m | /m/ |
| Յ յ | յի hi | sadece ünlülerden sonra kullanılır | ی | y | /j/ |
| Ն ն | նու nu | — | ن | n | /n/ |
| Շ շ | շա şa | — | ش | ş | /ʃ/ |
| Ո ո | ո vo | sadece digraflarda kullanılır | — | — | — |
| Չ չ | չա ça | — | چ | ç | /t͡ʃ/ |
| Պ պ | պէ be | — | ب | b | /b/ |
| (Ջ ջ) | ջէ çe | Türkçe kelimelerde kullanılmaz | — | (ç) | — |
| (Ռ ռ) | ռա ra | Türkçe kelimelerde kullanılmaz | — | (r) | — |
| Ս ս | սէ se | — | س, ث, ص | s | /s/ |
| Վ վ | վեւ vev | — | و | v | /v/ |
| Տ տ | տիւն diyun | — | د, ط | d | /d/ |
| Ր ր | րէ re | — | ر | r | /ɾ/ |
| (Ց ց) | — | Türkçe kelimelerde kullanılmaz | — | (ts) | — |
| Ւ ւ | հիւն hiyun | sadece digraflarda kullanılır | — | — | — |
| Փ փ | փիւր püyur | — | پ | p | /p/ |
| Ք ք | քէ ke | — | ك | k (e, i, ö, ü öncesi) | /c/ |
| Օ օ | օ o | — | و | o | /o/ |
| Ֆ ֆ | ֆէ fe | — | ف | f | /f/ |
Digraflar
[değiştir | kaynağı değiştir]Ermeni alfabesi Türk fonolojisine çok iyi uysa da, başta vokallar (ünlüler) olmak üzere tüm Türkçe sesleri yazmak için birkaç digrafa ihtiyaç vardır. Bazıları Ermeni imlasında da mevcuttur.
| Digraf | Ek bilgi | Osmanlı (Arap) alfabesi | Modern Latin alfabesi | IPA |
|---|---|---|---|---|
| Ու ու | — | و | u | /u/ |
| Իւ իւ | — | و | ü | /y/ |
| Էօ էօ | — | و | ö | /ø/ |
| Նկ նկ | günümüzde Modern Türkçesinde yok | ڭ | (n) | /n/, (/ŋ/) |
Ayrıca Bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynaklar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Andrew T. Pratt, "On the Armeno-Turkish Alphabet", in Journal of the American Oriental Society, Vol. 8 (1866), s. 374–376.
- ^ https://tarihdergi.com/ilk-turkce-kitap-ermeni-harfleri-ile-basildi/#:~:text=Y%C4%B1l%201727%3A%20Alfabe%20Ermenice%20kitap,Dilbilgisi%20kitab%C4%B1%20bir%20s%C3%B6zl%C3%BCk%20niteli%C4%9Findeydi 31 Temmuz 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ "Osmanlı Mizah Basınının Başlangıcı Ermeni Harfli Türkçe Mizah Gazetesi Zvarcakhos «Latifeci» (1856) - Libra Kitap". librakitap.com.tr. 31 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2024.
- ^ Demir, Muhammet A. "Osmanlıca Bilenlere Dört Günde Ermenice Okumanın Usulü" (İngilizce). 17 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi23 Şubat 2022.