Eurypterus

Eurypterus (/jʊəˈrɪptərəs/ yoo-RİP-tır-ıs), genellikle "deniz akrepleri" olarak adlandırılan ve soyu tükenmiş eurypterid cinsine ait bir organizmadır. Bu cins, Silüriyen Dönemi boyunca, yaklaşık 432 ila 418 milyon yıl önce yaşamıştır. Boyları genellikle 20 ila 30 santimetre arasında değişmekle birlikte, bazı bireylerin daha da büyük olabileceği tahmin edilmektedir. Eurypterus, etçil bir tür olup, beslenmesini çoğunlukla küçük balıklar, trilobitler ve benzeri deniz canlılarıyla sağlar. Yüzmek için gelişmiş kürek benzeri bacakları sayesinde hem avlanır hem de gerektiğinde hızla hareket edebilirdi. Dünyada yaşamış en büyük eklembacaklılar eurypterid türleridir. Bunlar arasında en büyüğü olan Jaekelopterus rhenaniae, yaklaşık 2,5 metre (8,2 fit) uzunluğa ulaşarak bir timsah büyüklüğüne erişmiştir. Öte yandan, Eurypterus cinsine ait türler oldukça daha küçük boyutlardadır. Örneğin, Eurypterus lacustris ortalama 15 ila 23 cm (6 ila 9 inç) uzunluğunda olup, kendi cinsi içinde nispeten büyük sayılır.

Eurypterus, kendi eurypterid cinsi içinde genellikle en küçük türlerden biri olarak kabul edilir. Özellikle Jaekelopterus rhenaniae ve Pterygotus anglicus gibi devasa boyutlara ulaşan yakın akrabalarına kıyasla oldukça küçük kalıyordu. Buna rağmen, bazı türlere göre — örneğin Megarachne servinei — daha büyük bir yapıya sahipti. Bu boyut farkları, eurypteridlerin farklı ekolojik nişlerde evrimleştiğini ve geniş bir çeşitlilik gösterdiğini ortaya koymaktadır.

Yapay zeka ile çizilmiş bir Eurypterus örneği

Vücutları genellikle iki ana kısma ayrılır. Prosoma adı verilen ön kısım, altı segmentten oluşur. Bu bölümde baş ve göğüs bölgesi (toraks) birleşmiştir. İkinci kısım ise opisthosoma olarak adlandırılır ve karın bölgesini oluşturur. Bu kısım, üst ve alt plakaların birleştiği 12 segmentten meydana gelir. Eurypterus’un ayrıca telson adı verilen kuyruk benzeri bir uzantısı da vardır. Bu canlıların altı çift uzantısı (bacağı) bulunur. İlk çift, akıntılara benzeyen kıskaçlara dönüşmüştür ve bu kıskaçları yiyeceği ağızlarına götürmek için kullanırlardı. Geriye kalan uzantılar hareket etmek için kullanılır; özellikle son çift uzantı, yüzgeç benzeri yassı bir şekil almıştır ve yüzmelerine olanak sağlardı. Eurypterus ve diğer eurypterid türleri, genellikle "deniz akrepleri" olarak adlandırılır. Bunun nedeni, hem kıskaçlara hem de iğne benzeri kuyruklara sahip olmalarıdır. Ancak önemli bir fark şudur: Bu kuyruklar, akrepler gibi zehir enjekte etmek için kullanılmazdı. Ayrıca Eurypterus’un kıskaçları vücudunun ilk uzantı çiftinden gelişmiştir; oysa akreplerdeki kıskaçlar aslında ikinci uzantı çiftinden oluşur.

Yaşam alanı

Eurypterus, denizel bir eklembacaklıydı. Bu hayvana ait bulunan fosil kalıntılarının büyük çoğunluğu, sığ gelgit (intertidal) bölgelerde keşfedilmiştir. Özellikle New York bölgesinde çok sayıda fosil bulunmuş olması, bu bölgenin onların başlıca yaşam alanlarından biri olduğunu düşündürmektedir. Silüriyen Dönemi sırasında, yani Eurypterus’un yaşadığı çağda, bu bölgenin tamamı antik bir denizle kaplıydı. O dönemde yeryüzündeki kara kütleleri, Gondwana ve Laurussia adlı iki büyük süper kıta halinde birleşmişti. Eurypterus’un ait olduğu bu canlı grubu, Laurussia'nın bir bölgesi olan Euramerika’da yayılım göstermiştir.

Eurypterus fosilleri sıklıkla toplu hâlde bulunmuştur. Bu durum, bu canlıların büyük ihtimalle çiftleşme veya kabuk değiştirme (deri dökme) dönemlerinde bir araya geldiklerini göstermektedir. Genç bireylerin muhtemelen yırtıcılardan korunmak için kıyıya yakın bölgelerde yaşadığı, yaşları ilerledikçe ve büyüdükçe ise daha derin sulara açılabildikleri düşünülmektedir. Eurypterus’un solunum sistemi üzerine yapılan incelemelere dayanarak, bilim insanları bu canlının sudan karaya ilk çıkan organizmalardan biri olabileceğini öne sürmektedir. Solunum sistemleri, kısa süreliğine de olsa karada hava soluyabilmelerine olanak tanıyacak şekilde evrimleşmiş olabilir.

Beslendiği canlılar

Eurypterus, genellikle genelci (generalist) bir canlı olarak kabul edilir. Bilim insanları, bu canlının hem avcı hem de leşçi olduğunu düşünmektedir. Silüriyen döneminin sularında yaşayan yumuşak gövdeli küçük omurgasızları, özellikle solucanları avlayabilecek kapasitedeydi. Avlarını yakalamak ve öldürmek için, kıskaç benzeri uzantılarındaki diken sırasını kullandıkları tahmin edilmektedir. Bu dikenlerle avlarını sıkıca kavrayıp öldürdükten sonra, onları parçalara ayırarak yutabilecekleri küçük parçalara bölerlerdi. Eurypterus’un avlanmak için yüzmesi gerekmezdi; büyük olasılıkla deniz tabanında yürüyerek avını arar, yalnızca bir beslenme noktasından diğerine geçerken yüzmeyi tercih ederdi. Bu cinsin fosilleşmiş dışkıları üzerinde yapılan çalışmalar, trilobitler ile beslendiklerini ortaya koymuştur. Ayrıca, muhtemelen yamyam da oldukları düşünülmektedir; yani zaman zaman daha küçük eurypterid bireyleri, kendi türdaşları tarafından yenmiş olabilir.

Olası tehditler

Yapay zeka ile çizilmiş Hemicyclaspis murchisoni örneği. Çenesiz bir balık türüydü ve genç Euryptersus türleri için iyi bir avcıydı

Eurypterus, Silüriyen döneminin sığ deniz ekosistemlerinde yaşayan başarılı bir yırtıcı olsa da, kendisi de tamamen güvende değildi; çeşitli dönemsel tehditlerle karşı karşıya kalıyordu. Özellikle genç bireyler, boyutlarının küçük olması ve zırhlarının henüz tam gelişmemiş olması nedeniyle, daha büyük deniz canlılarının kolay avı hâline gelmişti. En büyük tehditlerden biri, aynı habitatı paylaşan büyük eurypterid türleriydi; zira Eurypterus’un yamyamlığa yatkın olduğu bilindiği gibi, bu türler arasında büyük-küçük ilişkisinden doğan avcılık da yaygındı. Ayrıca, Silüriyen döneminde evrimleşmeye başlayan ilkel çenesiz balıklar (örneğin ostrakodermler) ve bazı zırhlı plakoderm balıkları, deniz tabanında dolaşan küçük eklembacaklılarla besleniyordu ve Eurypterus da bu besin zincirinde yer alıyor olabilirdi. Zaman zaman dev deniz akrepleri olarak bilinen Pterygotus gibi daha büyük eurypterid türlerinin saldırılarına uğramış olmaları da mümkündür. Bunun dışında, kabuk değiştirme (molting) dönemleri de hayati risk taşırdı; zira bu sırada Eurypterus, dış iskeleti henüz sertleşmediği için hem yavaş hem de savunmasız olurdu. Bu dönemde hem yamyam türdaşlarının hem de fırsatçı yırtıcıların hedefi olabilirdi. Tüm bu nedenlerle, Eurypterus her ne kadar yetenekli bir avcı olsa da, dönemin denizlerinde tamamen dokunulmaz değildi.

Nesillerinin tükenmesi

Eurypterus ve diğer eurypteridlerin nesli, muhtemelen çok sayıda çevresel ve ekolojik faktörün birleşimiyle Geç Devoniyen’den itibaren azalmaya başlamış ve Permiyen Dönemi’nin sonlarına doğru tamamen yok olmuştur. Bu süreçteki en büyük etkenlerden biri, deniz ekosistemlerindeki büyük değişim ve rekabetin artmasıydı. Özellikle çeneli balıkların (gnathostomlar) evrimleşip çeşitlenmesiyle birlikte, daha hızlı, daha çevik ve daha etkili yırtıcılar ortaya çıktı; bu da yavaş ve dipte yaşayan eurypteridleri dezavantajlı hâle getirdi. Ayrıca deniz seviyesi dalgalanmaları, kıtasal hareketler ve iklim değişiklikleri gibi jeolojik olaylar da sığ deniz habitatlarının azalmasına yol açtı; oysa Eurypterus, çoğunlukla bu güvenli ve sıcak sulara bağımlıydı. Kabuk değiştirme gibi hassas dönemlerinde korunma alanlarının kaybolması, onların hayatta kalmasını daha da zorlaştırdı. Ek olarak, büyük çaplı yok oluş olaylarından biri olan Permiyen-Triyas yok oluşu, deniz yaşamının yaklaşık %90’ını silip süpürdü ve Eurypterus da bu kitlesel yok oluşta son temsilcilerini kaybederek tamamen ortadan kalktı. Her ne kadar fosil kayıtları, kesin bir neden sunmasa da, bu çoklu faktörlerin birleşimi, bu eski deniz avcısının Dünya üzerindeki yolculuğunu sona erdirmiştir.

Fosillerinin bulunması

Paleontolog S. L. Mitchill, Eurypterus’a ait ilk fosilleri 1818 yılında keşfetmiştir. Bu fosiller, New York eyaletindeki Oneida County, Westmoreland yakınlarında bulunan Bertie Formasyonu içinde bulunmuştur. Mitchill başlangıçta bu fosilin soyu tükenmiş bir yayın balığı türüne ait olduğunu sanmıştı. Ancak yıllar sonra, zoolog James Ellsworth De Kay bu kalıntıları doğru şekilde tanımlayarak onun bir eklembacaklı olduğunu ortaya koymuş ve fosile Eurypterus adını vermiştir. Bu isim, deniz akrebinin kanat benzeri geniş yüzgeçlerine atıfta bulunmaktadır. Bugüne kadar çıkarılan eurypterid fosillerinin büyük bir kısmı, New York’taki oluşumlardan gelmektedir. Bu durum o kadar dikkat çekicidir ki, Vali Mario Cuomo, Eurypterus remipes’i New York Eyaleti’nin resmî fosili olarak ilan etmiştir. Bununla birlikte, fosiller yalnızca bu bölgeyle sınırlı değildir; Doğu Avrasya ve Kuzey Amerika'nın farklı yerlerinde de bulunmuştur.

Özellikle Estonya’dan çıkarılan örnekler, en iyi korunmuş fosiller arasındadır. Bu fosillerin büyük çoğunluğu, canlıların gerçek dış iskeletini korumuş durumdadır ve bu sayede cinsin morfolojisi hakkında oldukça derinlemesine bilgi edinilebilmektedir. Ancak şimdiye kadar bulunan Eurypterus fosillerinin çoğu, canlıların kabuk değiştirme (molting) sürecinde bıraktıkları parçalanmış dış iskeletlerdir. Gerçek, bütün halde korunmuş fosiller ise son derece nadirdir.