Fay

"Fay Hattı" buraya yönlendirilmektedir. Aynı adlı oyun için Fay Hattı (oyun) sayfasına bakınız.

Fay ya da kırık, iki kıta sahanlığının birbirlerine sürtünerek zıt yönlerde hareketleri sonucu oluşan yapıya verilen isimdir. Kırıkların uzunlukları boyunca jeolojik tabakalar iki ayrı blok halinde yer değiştirir. Buradaki "kırık" terimi çatlaklarla karıştırılmamalıdır. Zira çatlaklarda kırılma yüzeyleri boyunca bir yer değiştirme, bir kayma söz konusu değildir. Bir çatlağın fay olabilmesi için fay aynası, tavan ve taban blokları ve atıma gerek vardır.

Fayların ortak özellikleri

Faylarda kayma hareketi bir düzlem boyunca oluşmaktadır. Bu düzleme fay düzlemi (= kırık aynası) adı verilir. Bu düzlem üzerinde sürtünme sebebiyle kayma çizikleri (kırık çizikleri) bulunur. Bu kırık çizikleri bize kaymanın doğrultusunu bulmamıza yardımcı olur.

Faylar da tabakalar gibi birer düzlemsel yapı elemanıdırlar. Dolayısıyla fayların da doğrultuları ve eğimleri vardır. Fay düzlemleri iki bloku birbirinden ayırır. Bu iki blok, fay düzlemi üzerinde birbirine nazaran hareket ederler. Bu bloklardan fay düzleminin üzerinde bulunan bloğa tavan bloku, fay düzleminin altında bulunan bloğa ise taban bloku adı verilir.

Fay tipleri

Fay terimi kayaçlarda gözle görülecek kadar kayma hareketi gösteren kırıklara verilen genel bir isimdir. Kayaçlar bu kırıklar boyunca koparak birbirinden ayrılırlar. Genel bir tanımlama ile kayaçların bir düzlem boyunca gözle görülecek derecede kayma göstermesi olayına faylanma, bu olay sonucu meydana gelen şekle Fay denir. Faylanma olayı sonucu çoğunlukla birbirine paralel bir veya birkaç kayma düzlemi meydana gelebilir veya fay zonlarındaki kayaçlar kırılıp parçalanabilir. Faylar ve çatlaklar mekanik bakımdan birbirlerine benzeseler de, çatlaklarda genellikle kırılma düzlemleri boyunca yanlara doğru bir açılma olmasına karşılık Faylarda ise kırılma düzlemine paralel olarak ve değişik yönlere doğru bir kayma hareketi söz konusu olmaktadır.

Eğim atımlı faylar

Eğim atımlı faylarda hareket fay düzleminin eğimi boyunca aşağıya ve yukarıya doğru meydana gelir.

Normal faylar

Bu faylarda tavan bloku fay düzlemi üzerinde aşağıya doğru hareket eder, bu suretle iki blok birbirlerinden uzaklaşır. Blokların fay düzlemi üzerinde yapmış olduğu bu hareketler oransal hareketlerdir. Blokların hangisinin hareket ettiğini saptamak imkânsızdır. Bu nedenle bu tür faylarda sadece blokların birbirine nazaran yaptığı kaymalar göz önüne alınır. Bu faylar çok kısa olabildiği gibi kilometrelerce uzunluğa da erişebilir. Fay düzleminin eğimi değişken olup 0 ile 90 derece arasında herhangi değerde olabilir. Çoğunlukla 45 dereceden büyüktür.

Eğim atımlı, normal ve ters faylar.

Ters faylar

Bu tür faylarda, tavan bloku fay düzlemi üzerinde yukarıya doğru veya taban bloku fay düzlemi üzerinde aşağıya doğru hareket etmiştir. Bu suretle iki blok birbirine yaklaşır veya biri diğerinin üzerine abanır. Eğim atımlı ters faylar çok kısa olabildiği gibi kilometrelerce uzunluğa da erişebilir. Tıpkı normal faylarda olduğu gibi, fay düzleminin eğimi 0 ile 90 derece arasında herhangi bir değerde olabilir, ancak genellikle 35 ile 75 derece arasında değişir. Bazı hallerde eğim 0 ile 35 derece arasında olabilir ve bu takdirde bindirme fayları veya şaryajlar söz konusu olmaktadır. Şaryaj veya bindirme fayları, gerek saha çalışmalarında ve gerekse jeolojik harita yapımlarında sıklıkla karşılaşılan büyük jeolojik yapı çeşitleridir. Büyük kayaç kütleleri uzun mesafeler boyunca yer değiştirir. Bu tür faylardan eğim dereceleri 0 ile 10 derece arasında olan bindirme faylarına Nap fayı veya Örtü fayı adı verilmektedir.

Doğrultu atımlı faylar

Bu tür faylar, fay düzleminin her iki yanında bulunan blokların fay düzleminin doğrultusu boyunca kaymaları sonucu meydana gelir. Doğrultu atımlı faylar kayma hareketinin yönüne göre ikiye ayrılır; sağ yönlü atımlı faylar ve sol yönlü atımlı faylar.

Doğrultu atımlı faylar

Doğrultu atımlı faylarda her iki blok yatay istikamette birbirinden uzaklaşır. Bunların sağ yönlü mü yoksa sola yönlü mü olduğunu anlamak için blokların hareket yönlerine bakmamız gerekir. Doğrultu atımlı faylar, sıkışmalı, kıvrılmalı ve bindirmeli bölgelerin tipik yapılarındandır. Çoğunlukla büyük basınç kuvvetlerine uğrayan bölgelerin son dönemlerinde ortaya çıkar; dolayısıyla büyük dağ oluşum olayları ile yakın ilişkilidir.

Oblik atımlı faylar

Doğada gerilmelerin yönü, kayaçlarda oluşan kırılmaların doğrultusu ile aynı olmadığından, gerilme sonucu oluşan faylar da genellikle tek bir yöne atım göstermez. Bu durum, fayların hemen tamamında değişik miktarlarda gözlenen ikincil nitelikli ve farklı yönlerde gelişen atımların oluşmasını sağlar. Ana hareket yönüne ek olarak ikincil harekete sahip olan bu tür faylara oblik atımlı faylar denir.

Oblik atımlı fay

Resimler

• 
  İngiltere'ye yakın Jura Blue Anchor formasyonu çökelleri. Alt Triyas yaşlı büyük bir normal fay.
• 
  Montana yakınlarındaki Bozemon formasyonu içerisinde normal faylanma.
• 
  Kayaç üzerinde fay düzlemi ve hareket çizgileri.
• 
  Kayaç içerisinde bir mikro fay.
• 
  Fransa'da görülen bir fay. Sağ tarafı yukarı doğru hareket ederken sol tarafı aşağı doğru hareket etmiştir.
• 
  Sağ yanal doğrultu atımlı San Andreas fayı.
• 
  A) Eğim atımlı ters kırık B) Eğim atımlı normal kırık C) Doğrultu atımlı kırık

Ayrıca bakınız

• Fay bloku