Fehmi Ethem Karatay

Fehmi Ethem Karatay (d. 1888,Eyüp/İstanbul– ö. 1968), Modern Türk kütüphaneciliğinin kuruluşunda önemli hizmetleri geçen kütüphaneci.

Hayatı

5 Ekim 1888’de İstanbul Eyüp’te doğdu. Babası Tophâne muhasebecisi Edhem Bey, annesi Cezâyir-i Bahr-i Sefîd defterdarlarından Dizdarzâde Ahmed Hayri Bey’in kızı Şekibe Hanım’dır. İlk öğrenimini Divanyolu’nda Burhân-ı Terakkî Mektebi’nde gördü, ardından Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi’ne geçerek 1908’de buradan mezun oldu. Yüksek öğrenimine Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nin mimari bölümünde başladı. Son sınıfta iken I. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine yedek subay olarak orduya katıldı ve Çanakkale’de görev aldı. 1915 yılının Mayıs ayında Arıburnu’ndaki hücumda yaralandı, tedavi olduktan sonra Anafartalar cephesine gitti. Aynı yıl içerisinde bölüğü ile Irak cephesine sevkedildi. 1917’de burada İngilizler tarafından esir alındı ve diğer esirlerle birlikte Hindistan’da Bellary esir kampına gönderildi.

1920 yılında esaretten kurtulup İstanbul’a döndüğünde Nişantaşı’nda Gazi Osman Paşa ve Üsküdar sultânîlerinde Fransızca öğretmenliğine başladı. Üç yıl kadar öğretmenlik yaptıktan sonra İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi’ni düzenlemekle görevlendirildi. Dârülfünun’un teklifi üzerine kütüphanecilik kursu görmek için Ekim 1925’te Paris’e gönderildi. Paris’te Fransız “Ecole des Chartes” adlı arşivci ve kütüphaneci yetiştirilen okula başlamıştır. Okulun daha çok arşivci yetiştirmesi üzerine buradan ayrılarak, Paris’te Amerikalılar tarafından açılmış olan “Ecole des Bibliothecaires”te kütüphanecilik eğitimine katılmıştır. Burada matbaacılık, paleografya, tarih gibi dersler görmüş, bununla beraber Milli Kütüphane’de uygulama yapma imkânı elde ederek bu okuldan başarıyla mezun olmuştur. Dönüşünde, Yıldız Sarayı Kütüphanesi’nin devredilmesiyle zenginleşen ve yeniden teşekkül eden İstanbul Dârülfünunu Kütüphanesi’ne müdür oldu. İkdam, Cumhuriyet ve Vatan gazetelerine röportaj verdi. Fransa’da 1925 yılında yürürlüğe giren derleme yasası “Dépot Légal Obligatoire”yı tercüme etmiştir. Artık esas mesleği olan mimarlıkla ilgisi kalmayan Fehmi Ethem, kendini bütünüyle kütüphaneciliğe vererek İstanbul Dârülfünunu Kütüphanesi’nin fiş kataloğunu hazırlattı. Bu arada yeni elemanlar yetiştirdi ve kütüphanecilik kursları düzenlemeye başladı. 1926’dan 1936’ya kadar Harbiye Mektebi ile Fen Tatbikat ve Topçu okullarında, Yüksek Muallim Mektebi’nde, 1937’de Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okulu’nda öğretmenlik yapan Karatay, 1952-1956 yılları arasında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde misafir öğretim üyesi olarak Türk sanatı tarihi dersleri veren Albert-Louis Gabriel’in derslerini Türkçe’ye çevirdi ve Türkçe kaynakları kullanmasında ona yardımcı oldu. Karatay 1937’de, yıllar önce İstanbul Arkeoloji Müzeleri bünyesinde kurulan İstanbul Eski Eserleri Koruma Encümeni’ne üye seçildi. Bu görevi ona tarihî nitelikteki mimari eserlerle de yakından ilgilenme fırsatı verdi. 1953’te İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi müdürlüğünden emekli olduysa da çalışmalarını aralıksız devam ettirdi ve Dolmabahçe Sarayı ile Ankara’da Cumhurbaşkanlığı Köşkü’nün kütüphanelerini düzenledi. İstanbul’da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki yazma eserlerin kataloglarını bu dönemde hazırladı. 20 Ocak 1968’de vefat eden Fehmi Ethem’in kabri Edirnekapı’daki Sakızağacı Şehitliği’ndedir.

Meslekî eğitim görmüş olan ve çağdaş kütüphaneciliğin Türkiye’deki öncülerinden biri kabul edilen Fehmi Ethem’in kütüphaneciliğe dair ilk çalışmaları, bu konuda düzenlediği kurslarda verdiği ders notlarının taş baskısıyla yapılmış yayımlarından meydana gelmektedir.

Eserleri

• Kütüphanecilik (Konuyla ilgili bu ilk çalışmanın birinci bölümü daha sonra “Kütüphane, Tarifi, Menşei, Hulâsa-i Târîhiyyesi” başlığıyla yeni harflerle de yayımlanmıştır.)
• Kitâbiyât (Fehmi Ethem’in Dârülfünun Kütüphanesi’ne müdür olduktan sonra açtığı kurslarda verdiği ders notlarından meydana gelmektedir.)
• Tasnîf-i Âşârî Kavâidi (Kitapların tasnifinde onlu sistemle ilgili bir çalışmadır.)
• Les manuscrits orientaux illustrés de la Bibliothèque de l’Université de Stamboul (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde yer alan minyatürlü el yazmaları ve bunlardaki minyatürlerle ilgili bir eserdir. Beş bölümden meydana gelen kitaptaki Türkçe yazmalarla İran, Mısır, Türk-Mısır ve Hint yazmalarını Fehmi Ethem tanıtmış, minyatürler ise Ivan Stchoukine tarafından incelenmiştir.)

• Alfabetik Katalog Kaideleri (Küçük hacimli olmakla beraber sahasında ilk rehber kitap olma özelliğine sahiptir.)

Fehmi Ethem Karatay’ın araştırmacılar için asıl büyük değer taşıyan bibliyografik çalışmaları da şunlardır:

• İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Farsça Basmalar Kataloğu (İstanbul 1949);
• İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu (2 fas., İstanbul 1951-1953; I. Kur’anlar ve Kur’ânî ilimler, II. Tefsirler);
• İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Basmalar Alfabe Kataloğu (2 fas., İstanbul 1951-1953);
• İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Basmalar Alfabe Kataloğu (I-II, İstanbul 1956);
• Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu (I-II, İstanbul 1961; I. Din, tarih, bilimler; II. Filoloji, edebiyat, mecmualar);
• Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu (İstanbul 1961);

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu (I-IV, İstanbul 1962-1969; I. Kur’an, Kur’an ilimleri, tefsirler; II. Hadis ve fıkıh [O. Reşer ile birlikte]; III. Akaid, tasavvuf, mecâlis, ed’iye, tarih, siyer, terâcim, bilimler; IV. Filoloji, edebiyat, mecmualar).

• Türk Dili Nereden Geliyor, Nereye Gidiyor (2. bas., 2002)

Not

25 Ocak 1983 tarihinde Türk Kütüphaneciler Derneği, Milli Kütüphane’de “Fehmi Ethem Karatay ve Aziz Berker” için anma toplantısı düzenlemiştir.

27 Mart 1995 tarihinde 31. Kütüphane Haftası etkinlikleri arasında “İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler ve Müze Kütüphanesi Okuma Salonu’na Fehmi Ethem Karatay adının verilmesi töreni” gerçekleştirilmiştir.

10-12 Mayıs 2018 tarihleri arasında düzenlenen III. Uluslararası Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Öğrenci Kongresi’nde “Fehmi Ethem Karatay’a Saygı Oturumu” gerçekleştirilmiştir.