Hân-ı Hânân

Hân-ı Hânân (Farsça: خان خانان; Türkçe: Hanlar hanı), önceleri en üst seviyedeki yöneticiler tarafından kullanılırken zamanla Emîrü’l Ümerâ veya Beylerbeyi anlamını kazanmıştır.

Cüveynî ve Cûzcânî, Karahıtay hükümdarının gürhan diye anıldığını ve bunun “hân-ı hânân” mânasına geldiğini belirtirler. Türk ve Moğol menşeli kabile reisleri de Hindistan'a yerleştiklerinde hanlık geleneğini sürdürmüşlerdir. Delhi Sultanlığı hükümdarı Gıyaseddin Balaban'ın yerine torunu Müziddin Keykubad getirilmiş, fakat yeni sultan devlet idaresinde tam bir hâkimiyet kuramamıştır; bunun üzerine babası Nâsırüddin Buğra Han kendisiyle Ganj kıyısında buluşarak hanlık teşkilâtının yeniden düzenlenmesi ve bir hân-ı hânânlık makamının tesis etmesi tavsiyesinde bulunmuştur.

1290'da Delhi'de saltanatı ele geçiren Halaciler, bu eski Türk geleneğine bağlı kalarak Celaleddin Firuz Halaci zamanında gerçekleştirilen ilk atamalarda hân-ı hânânlığa da yer vermişlerdir. Celaleddin Firuz Halaci'nin oğullarından İhtiyârüddin 1290'da hân-ı hânân unvanını almış ve daha sonra yeni sultan Alaeddin Halaci'nin devlet yönetiminde büyük yardımlarda bulunmuştur. Alaeddin Halaci bazı düzenlemeler yaparak hân-ı hânânlık dışında alp han, nusret han, uluğ han ve zafer han adlarıyla dört önemli makam daha kurmuştur; ancak bunların hân-ı hânânlık ile olan münasebetleri hakkında kaynaklarda yeterli bilgi mevcut değildir. Hân-ı hânân unvanının Halaciler'in son zamanlarında da kullanıldığı Hint tarihçi Ziyâeddin Berenî'nin bir kaydından anlaşılmaktadır. Bu kayda göre Kutbüddin Mübarek Şah'ı öldürterek tahtı ele geçiren Hindu asıllı Nasırüddin Hasan Hüsrev Şah kardeşi Hüsâmeddin'e bu unvanı vermişti. Delhi'de saltanat sürmüş hânedanların sonuncusu olan Ludîler'in kurucusu Behlûl de Tuğluk Hanedanı döneminde hân-ı hânân diye anılmıştır.

Babürlüler de hân-ı hânân unvanını benimsemişlerdir; ancak bu unvanı alan kişilerin devlet içindeki görevleri zaman zaman değişiklik göstermiştir. Babür ve Hümâyun Şah, devlet teşkilâtında hân-ı hânânlık unvanını muhafaza etmişlerdir. Mirza Abdürrahim, Abdurrahman ve Muîn gibi meşhur Babürlü devlet adamları da hân-ı hânân unvanı ile görev yapmışlardır. Hindistan'daki Türk-Moğol kökenli olmayan diğer müslüman yöneticilerin de halk nezdinde itibar kazanmak için bu unvana ihtiyaç duydukları anlaşılmaktadır. Cihangir'in nedimi Muhabbet Han, Şah Cihan'ın izniyle aynı unvanı kullanmıştır. Âsaf ve Mîr Cümle de XVII-XVIII. yüzyıllarda yaşamış ve devlet kademelerinde şöhret kazanmış hân-ı hânânlardandır. Ayrıca çok yaygın olmamakla birlikte hân-ı hânân unvanı Safevîler tarafından da kullanılmıştır. Örnek olarak, Şah Abbas'ın hükümdarlığının ilânı sırasında etkinlik gösteren Ali Kulı Han'a bu unvan verilmiştir.