Hacı Ağa Fakir Ordubadi

Hacı Ağa Fakir Ordubadi
Doğum	Hacı ağa Ordubadi 1836 Ordubad, Azerbaycan
Ölüm	1886 Ordubad,Nahçıvan,Rus İmparatorluğu
Defin yeri	Ordubad
Meslek	şair
Çocuklar	Memmed Said Ordubadi

Hacı Ağa Fakir Ordubadi (1836, Ordubad – 1886, Ordubad, Nahçıvan kazası) — ünlü Azerbaycan yazarı Memmed Said Ordubadi’nin babası, döneminin tanınmış aydını ve şairidir.

Hayatı

Hacıağa Fakir Ordubadi 9 Ocak 1836 tarihinde Ordubad şehrinde küçük bir tüccar ailesinde dünyaya gelmiştir. Oğlu Memmed Said Ordubadi’nin bildirdiğine göre, Hacıağa Fakir, Mirza Hatem Ordubadi’nin torunu olup, aile kökenleri İran’ın Dizmar bölgesindeki Üştibin köyüne dayanmaktadır. Söz konusu aile, bir dönem Hasanabad hanlarının baskısından kaçarak Ordubad’da iskân etmiştir. Ailenin reisi Mehmet Bey ticaretle meşgul olduğundan dolayı, düzenli olarak İran’ın farklı şehirlerine – bilhassa Tebriz, Meraga ve Şiraz’a – seyahat etmekteydi. Bu yolculuklara zaman zaman oğlu Hacıağa’yı da yanında götürmekteydi. Hacıağa Fakir’in genç yaşlardan itibaren çeşitli kültürel çevrelerle temas kurması ve farklı toplumsal süreçlere bizzat şahitlik etmesi, onun dünya görüşünün şekillenmesinde ve ileriki entelektüel gelişiminde belirleyici rol oynamıştır.

Firidun bey Köçerli’nin araştırmalarına göre, Fakir Ordubadi eğitimini Şiraz’da almış, Arapça ve Farsçayı ileri düzeyde öğrenmiştir. O, Doğu klasiklerinin — özellikle Sadi, Hafız, Hayyam, Nizami ve Fuzuli’nin eserleriyle yakından tanış olmuş, onların etkisi altında şiir sanatında yetişmiştir.

Hacıaga Fakir Ordubadi, 1831 yılında faaliyete başlayan “Encümen-i Şuara” meclisinin aktif üyelerinden biri olmuştur. XIX. yüzyılın ikinci yarısında, özellikle 1860–1880 yılları arasında “Encümen-i Şuara” meclisinin yönetimi Hacıaga Fakir Ordubadlı’ya geçmiştir. Onun önderliği altında meclisin etkinliği yalnız yerel düzeyle sınırlı kalmamış, Bakü, Lenkeran, Şamahı, Karabağ ve özellikle Güney Azerbaycan’daki diğer edebî çevrelerle de sıkı yaratıcı ve düşünsel-estetik ilişkiler kurulmuştur. Ayrıca S. A. Şirvani ile dostluk etmiş, ona “Seyyida” redifli manzum bir mektup yazmıştır. Bu mektubunda “Encümen-i Şuara” meclisinin üyelerinden söz etmenin yanı sıra, yaşadığı yoksulluk ve zorluklardan da yakınmıştır. “Encümen-i Şuara” meclisindeki Fakir’in aktif katılımı, onun edebî şahsiyetinin gelişiminde belirleyici olmuş, aynı zamanda edebî ortamın şekillenmesine önemli katkılar sunmuştur.

Fakir’in eleştirel tutumu ve şairlik yeteneği, ona karşı dini çevrelerin ve bazı yerel yönetim temsilcilerinin öfkesine yol açmıştır. Kendisi ve yakın arkadaşı, meslektaşı Muhammed Taghi Sidqi ile birlikte, Ordubad gibi fanatik bir ortamda sıradan halk tarafından ilgi görmediklerinden dolayı uzun süre buradan ayrılmak zorunda kalmış, Türkistan ve İran’da yaşamışlardır. Bu yıllar, onların edebî faaliyetlerini de etkilemiştir.

Fakir, vatanına döndükdən sonra da toplumsal ve siyasal eleştirilerinden geri adım atmamış, okul açmak suretiyle aydınlanma çalışmalarını sürdürmüştür. Bununla birlikte, dini hurafecilerin ve bazı zengin kişilerinin baskılarıyla karşılaşmış; bu baskılar sonucunda açtığı okulun öğrencileri başka okullara yönelmiş ve Fakir, okulunu kapatmak zorunda kalmıştır. Ayrıca, şairin babasının ve diğer yakınlarının tutuklanması ile ailesinin maddi ve sosyal durumunun bozulması, hayatının son yıllarını daha da zorlaştırmıştır. Bu dönemde Fakir, maddi sıkıntılarını aşmak amacıyla zengin kişilere övgü şiirleri yazmış ve onlardan destek talep etmiştir.

Ailesi

Oglu Memmed Said Ordubadi’nin aktardığı bilgilere göre, Haciaga Fakir Ordubadi’nin eşi Hanimkiz, İran’ın Usthibin köyünden olup, Penah adında bir bahcivanın kızıdır. Bu evlilikten dört çocuk dünyaya gelmiştir: Hacer, Mehmed, Telli ve Rza.

Vefatı

Haciaga Fakir’in ölüm tarihi ile ilgili kaynaklarda bazı tutarsızlıklar bulunmaktadır. Köçerli’nin sunduğu özgeçmiş bilgisi genel olarak sistematik olsa da, bazı tarihler arasında uyumsuzluklar gözlemlenmektedir. Yazar, Fakir’in doğum tarihini Hicri 1252 (Miladi 1836), ölüm tarihini ise Hicri 1303 (Miladi 1886) olarak vermektedir; ancak bu iki tarih arasında 50 yıllık bir fark vardır. Oysa yazar, şairin 45 yaşında vefat ettiğini belirtmektedir. Fakir’in torunu, Azerbaycan Devlet Petrol ve Sanayi Üniversitesi öğretim üyesi Nazife Hanım Memmedova’nın sunduğu yazılı anılar, bu rakamın doğru olmadığını ortaya koymaktadır.

Nazife Hanım Memmedova şöyle bildirmektedir:

"Ailesi çok fakir bir yaşam sürüyordu. Ordubad’da Minkis mahallesinde kiralık bir evde oturuyorlardı. 24 Mart 1872 tarihinde Fakir’in ailesine Muhammed dünyaya geldi. Muhammed , Fakir’in babasının adıydı. Benim babam Rza, 1886 yılında doğdu. Fakir ona dedesi Rza’nın adını verdi. Fakir vefat ettiğinde babam 3 yaşındaydı. Demek ki, Fakir Ordubadi 1886’da değil, 1889’da vefat etmiştir. Bu tarih edebiyatta yanlış yazılmaktadır. Bir de adını doğru yazmıyorlar: Haci Aga değil, Haciaga."

Şair, Ordubad mezarlığında defnedilmiş ve anısı dostları tarafından korunmuştur. Vefatından sonra da dostları, özellikle Muhammed Taghi Sidqi, Nedim ve Bikes gibi şairler, onun eserlerini derlemiş ve yayımlamışlardır.

Yaratıcılığı

Hacıağa Fakir Ordubadi’nin poetik mirası yalnız biçim–içerik çeşitliliği bakımından değil, aynı zamanda millî edebiyatta eleştirel realizm geleneklerinin teşekkülü ve inkişafı bağlamında da özel bir aktüellik arz etmektedir.

Fakir Ordubadi’nin poetik yaratıcılığı biçimsel tür ve üslup çerçevesinde oldukça zengin ve çok yönlüdür. Edebi mirasına dâhil olan metinler çeşitli poetik formları ihtiva eder: dinî–manevî muhtevalı kasideler ve ibretnameler, klasik Şark şiirinin yapısına uygun olarak kaleme alınmış bahariyye, medhiyye, terciibend, muhammes, rubailer ve gazeller; bununla birlikte halk edebiyatı üslubunda tertip edilmiş geraylı ve koşmalar. Ayrıca, onun yaratıcılığında realist–satirik ruhla yazılmış şiirler müstakil ve mühim bir istikamet olarak ortaya çıkmaktadır.

Fakir’in Türkçe eserlerinin büyük kısmı “Gülşeni İrfan” adlı elyazma divanında toplanmıştır. Söz konusu divanda hem Azerbaycan, hem de Fars dillerinde kaleme alınmış poetik örnekler yer almaktadır. Divandaki Azerbaycan dilindeki şiirler ilk kez sistemli şekilde tertip edilerek geniş bir ilmî önsözle birlikte 1989 yılında “Ağlar qelem elimde” adı altında Baküde “Yazıcı” Neşriyatı tarafından yayımlanmıştır. Bu neşir, Fakir’in edebî mirasının araşdırılması ve yayını bakımından mühim bir merhale teşkil etmektedir.

Fakir’in poetik sisteminde eleştirel realizm estetiği hususi bir yer tutmaktadır. Onun edebî yaratıcılığı, çağdaş cemiyetin sosyal–iktisadî ve manevî–ahlakî problemlerinin sanatsal yansımasına dayanmaktadır. İçtimai muhtevalı şiirlerinde şair mevcut idarecilik sistemini, sosyal adaletsizlikleri, dinî vazife taşıyıcılarının riyakârlığını ve ahlakî bozulmaları satirik bir düzlemde ifşa etmektedir. Bu kabilden olan poetik örneklerin bir kısmı zamanın imtihanından geçemeyerek kaybolmuştur. Bununla birlikte, günümüze ulaşan eserler – özellikle “Kürdün çul satması” ve “Şikayetname” – Fakir’in yaratıcılığının idea–muhteva ve estetik bakımdan tahliline imkân veren mühim kaynaklardandır.

“Kürdün çul satması” (bazı varyantlarda “Fati ve gubernator”) eseri manzum hikâye formunda yazılmış ve eleştirel realizm prensiplerini taşıyan tipik bir poetik metindir. Eserde, vali tarafından temsil edilen yüksek rütbeli memurların halkın emeğine karşı kayıtsız tutumu, cömertsizlik ve manevî mesuliyetsizlik motifi sanatsal eleştirinin konusuna dönüştürülmüştür. Eserin baş kahramanı olan dokumacı kadın Fati, kahramanlık, akıllılık ve azimkârlık nitelikleriyle öne çıkar. O, kocasının safdilliyinden farklı olarak, dokuduğu çulun karşılığında hiçbir şey alamamasını adaletsiz sayarak valinin kabulüne gider. Burada kadının azmi ve hukuk kültürü ön plana çıkar; bu da Fakir’in kadın imajına yaklaşımında humanist bir tavır sergilediğini göstermektedir. Eserde, “üç xoroşo, bir malades” ironisi aracılığıyla bürokratik sistemin zahirî bir takdir gösterisiyle aslında hiçbir reel pratik sonuç vermediği açık şekilde ortaya konulmaktadır.

Diğer bir örnek – “Şikayetname” eseri – yazarın dinî kurumlar ve ruhâniler hakkındaki keskin içtimai tavrını yansıtan satirik bir eserdir. Kırk sekiz beyitten ibaret olan bu eserde, yazar dinî merasimlerin ve hayırseverlik etkinliklerinin riyakârlık ve gösteriş için kullanılmasını tenkit etmektedir. Molla, ahund, hacı ve kazı imgeleri aracılığıyla şeriata aykırı şekilde davranan; servet ve varlıklarını sergilemek amacıyla dinî merasimlere servet harcayan şahısların ifşası yapılmaktadır. Eserde, ihtiyaç sahipleri yerine her zaman pilav yiyen zenginlerin ihsan sofralarına davet edilmesi eleştirilerek sosyal adaletsizlik ön plana çıkarılmaktadır. Bununla birlikte, müellif bahşiş karşılığında medhiye yazan şairleri, halkı soyan memurları ve cemiyetin diğer tüfeylî tabakalarını da sert bir eleştiri ateşine tutmaktadır.

Fakir’in satirik düşüncesi yalnız ayrı fertlerin menfi hususiyetlerini değil, bütünüyle devrinin sosyal yapılarındaki deformasyonları, ahlakî aşınmayı ve manevî boşalmayı hedef almaktadır. Bu bakımdan onun poetik mirası yalnız edebî–sanatsal bir değer taşımamakta, aynı zamanda mühim bir içtimai–sosyolojik belge olarak da ortaya çıkmaktadır.

Kaynak

• Qarayev, Nəsrəddin (2012). Vüsalə Musalı (Ed.). XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri (Azerice) (2 bas.). Bakı. 
• Qədimov, Əsgər (2010). XIX əsr Ordubad ədəbi mühiti (Azerice). Bakı: Elm və təhsil. s. 545. 
• Əsgərli, Zaman (2005). XIX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası (PDF) (Azerice). Şərq-Qərb. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2016. 
• Əsədullayeva, Mehriban (2019). ""Əncüməni-şüəra" ədəbi məclisinin Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin inkişafında rolu". Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi xəbərlər (Azerice). Bakı. 2: 65-75. 
• Qədimov, Ə.N (2005). "XIX əsr Ordubad ədəbi mühitinin Şamaxı ədəbi mühiti ilə yaradıcılıq əlaqələri". Humanitar elmlər seriyası (Azerice) (3). 
• Köçərli, Firidun bəy (1981). Azərbaycan ədəbiyyatı (Azerice). 2. Bakı: Elm. s. 460.