Halil ibn Ahmed el-Ferahidi
El-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî | |
|---|---|
 1965-1970 al-Ferahidi'nin Basra'da bulunan heykeli | |
| Doğum | MS 718[1] Umman |
| Ölüm | 786 veya 791[1] Basra |
| Önemli eser(ler) | Kitâbü’l-‘Ayn |
Halil ibn Ahmed el-Ferahidi (Arapça: أبو عبدالرحمن الخليل بن أحمد الفراهيدي, d. 718, Umman - ö. 786 Basra, Irak) Kısaca el-Ferahidî olarak da bilinen Arap dil ve edebiyat bilgini. İslam'ın ilk dönemlerinde yetişen en ünlü filologdur.[2] Arap dilinin ilk sözlüğünü ve aynı zamanda günümüze ulaşan en eski sözlük olan Kitâbü’l-‘Ayn’ı (Arapça: كتاب العين; “Kaynak”)[3][4] kaleme almıştır. Bugün Arap alfabesinde standart hale gelen hareke sistemini ilk kez o geliştirmiştir. Ayrıca arûz (şiir vezni bilimi),[5][6][7] müzik bilimi ve nazım ölçüsü üzerine yaptığı erken dönem çalışmalarıyla bu alanların şekillenmesinde önemli rol oynamıştır.[8][9] El-Ferâhîdî'nin dil kuramları; Farsça, Türkçe, Kürtçe ve Urduca’nın aruz geleneklerinin gelişiminde etkili olmuştur.[10] Basra gramer okulunun “parlayan yıldızı” kabul edilen el-Ferâhîdî, çok yönlü bir bilgin ve özgün fikirleriyle tanınan bir düşünürdür.[11][12]
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]El-Ferâhîdî, 718 yılında güney Arabistan'daki Umman’da, mütevazı bir Ezdî ailede dünyaya geldi.[11][13] Daha sonra Irak’ın Basra şehrine yerleşerek, burada dönemin önde gelen dilcilerinden biri haline geldi. Basra’da, Ebû Amr b. Alâ’[14] gibi isimlerin öğrencisi olarak İslam ilimleri ve filoloji eğitimi aldı; ayrıca, Eyyûb es-Sahtiyânî, ‘Âsım el-Ehvel ve el-‘Avvâm b. Havşeb gibi âlimlerle de çalıştı. Hocası Eyyûb’un etkisiyle, İbadilik mezhebini terk ederek Sünnî inancına yöneldi. Kendisinden ders alanlar arasında ünlü dilbilimci Sîbeveyhi (ö. 796), en-Naẓr b. Şümeyl ve el-Leys b. el-Muzaffar b. Naṣr gibi önemli isimler yer alır. Takvası ve sade yaşam tarzıyla tanınan el-Ferâhîdî, İbadiliğin kurucularından Câbir b. Zeyd’in de yakın dostuydu.[14] Rivayetlere göre ailesi İslam’ı sonradan kabul etmişti[8] ve babası, Peygamber Muhammed’den sonra "Ahmed" adını taşıyan ilk kişi olarak anılmıştır.[15][16]
Ölümü üzerine, 786[13] ve 791[7][17][18] yılı olmak üzere iki tarih bulunur. Anlatılanlara göre, el-Ferâhîdî'nin ölümü de yine kuramsal düşüncelere dalması sonucu gerçekleşmiştir. Alışverişe giden bir hizmetlinin aldatılmasını önleyecek bir çeşit hesaplama formülü üzerinde düşünmekteyken girdiği caminin sütunlarından birine başını çarpmış ve bu olay sonucunda ölmüştür.[19][20][21][22]
Çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Kitâbü’l-‘Ayn
[değiştir | kaynağı değiştir]Kitâbü’l-‘Ayn (“Ayn Kitabı”), Arap dili için yazılmış ilk sözlüktür.[23][24][25][26] El-Farâhîdî, bu eserde harfleri alfabetik sırayla değil, ağız içindeki telaffuz yerlerine göre, geriden öne doğru dizmiştir. Bu nedenle sözlük, boğazdan çıkan [ʕ] sesini temsil eden ع (ayn) harfiyle başlar.[27]
Diğer çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]Kitâbü'n-Naḳṭ ve'ş-şekl, eseri, Kur'ân-ı Kerîm'in harekelenmesi ve noktalanmasına dair kaleme almıştır., İbnü’n-Nedîm’in listesinde geçen, fakat günümüze ulaşmayan kitap bu alanda yazılmış ilk telif eserdir.[18] Aruz üzerine kaleme aldığı Kitâbü’l-ʿArûż'la Eski Arap şiirinde çok önceden gelişmiş ve artık gelenek hâline gelmiş olan; eski şairlerin yalnızca kulak ve dil eğitimiyle öğrenebildikleri nazım kurallarını ve şiirin temel esaslarını ilk kez teorik olarak sistemli bir şekilde açıklamış ve bu kuralları “arûz” adıyla bir bilim dalı hâline getirmiştir. Bu alanda yazdığı birkaç eser günümüze ulaşmamıştır;[28] ancak en önemli eseri Kitâbü'l-ʿArûż olarak bilinmektedir.[18] Kitâbü'l-Îkāʿ ve Kitâbü'n-Nağam fi'l-Mûsikā adlı eserler, musiki (müzik) alanındaki günümüze ulaşmamış çalışmalarıdır.[18][29]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Sībawayh, ʻAmr ibn ʻUthmān (1988), Hārūn, ʻAbd al-Salām Muḥammad (Ed.), al-Kitāb Kitāb Sībawayh Abī Bishr ʻAmr ibn ʻUthmān ibn Qanbar, 3rd, Introduction, Cairo: Maktabat al-Khānjī, ss. 11-12
- ^ http://global.britannica.com/biography/al-Khalil-ibn-Ahmad[ölü/kırık bağlantı]
- ^ al-Farahidi, Al-khalil. Al-Ayn Lexicon كتاب العين (Arapça). Riyad: مركز التراث للبرمجيات. s. 343/5. 26 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2025.
date of author 750 AD, searchable online
- ^ Introduction to Early Medieval Arabic: Studies on Al-Khalīl Ibn Ahmad, pg. 3. Ed. Karin C. Ryding. Washington, D.C.: Georgetown University Press, 1998. 9780878406630
- ^ al-Khalīl ibn Aḥmad 8 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. at the Encyclopædia Britannica Online. ©2013, Encyclopædia Britannica, Inc.
- ^ Abit Yaşar Koçak, Handbook of Arabic Dictionaries, pg. 19. Berlin: Verlag Hans Schiler, 2002. 9783899300215
- ^ a b Hamid Dabashi, The World of Persian Literary Humanism, pg. 64. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2012. 9780674067592
- ^ a b Kees Versteegh, Arabic Linguistic Tradition, pg. 23.
- ^ Muhammad Hasan Bakalla, "Ancient Arab and Muslim Phoneticians: An Appraisal of Their Contrubition to Phonetics." Taken from Current Issues in the Phonetic Sciences: Proceedings of the IPS-77 Congress, Miami Beach, Florida, 17–19 December 1977, Part 1, pg. 4. Eds. Harry Francis Hollien and Patricia Hollien. Volume 9 of Current Issues in Linguistic Theory Series. Amsterdam: John Benjamins Publishing, 1979. 9789027209108
- ^ John A. Haywood, Arabic Lexicography: Its History, and Its Place in the General History of, pg. 21. Leiden: Brill Publishers, 1960. OCLC 5693192
- ^ a b John A. Haywood, Arabic, pg. 20.
- ^ Ibn Khaldun, Muqaddimah, vol. 2, pg. 435. Trns. Franz Rosenthal. Princeton: Princeton University Press, 1969. 9780691017549
- ^ a b Paula Casey-Vine, Oman in History, pg. 261. London: Immel Publishing, 1995. 9781898162117
- ^ a b Introduction to Early Medieval Arabic, pg. 2.
- ^ Ibn Khallikan, Deaths, pg. 497.
- ^ İbnü’n-Nedîm, s. 69-70
- ^ Kees Versteegh, Arabic Linguistic Tradition, pg. 7.
- ^ a b c d TEVFİK RÜŞTÜ TOPUZOĞLU, "HALÎL b. AHMED 21 Mart 2025 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", TDV İslâm Ansiklopedisi, (07.08.2025).
- ^ el-Kıftî., I/381.
- ^ İbn Hallikân, II/248.
- ^ Topuzoğlu, “Halîl b. Ahmed”, DİA, XV/309.
- ^ Arslan, Mehmet Nafi. “ARAP FİLOLOJİSİNİN DÂHİ İSMİ: EL-HALÎL B. AHMED/AL-KHALİL B. AHMAD: THE GENIUS NAME OF THE ARABIC PHILOLOGY 28 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.”. Şarkiyat Mecmuası, sy. 27 (Ağustos 2016): 179-88.
- ^ Introduction to Arabesques: Selections of Biography and Poetry from Classical Arabic Literature, pg. 13. Ed. Ibrahim A. Mumayiz. Volume 2 of WATA-publications: World Arab Translators Association. Philadelphia: Garant Publishers, 2006. 9789044118889
- ^ Bernard K. Freamon, "Definitions and Concepts of Slave Ownership in Islamic Law." Taken from The Legal Understanding of Slavery: From the Historical to the Contemporary, pg. 46. Ed. Jean Allain. Oxford: Oxford University Press, 2012. 9780199660469
- ^ A. Cilardo, "Preliminary Notes on the Meaning of the Qur'anic Term Kalala." Taken from Law, Christianity and Modernism in Islamic Society: Proceedings of the Eighteenth Congress of the Union Européenne Des Arabisants Et Islamisants Held at the Katholieke Universiteit Leuven, pg. 3. Peeters Publishers, 1998. 9789068319798
- ^ Kees Versteegh, The Arabic Linguistic Tradition, pg. 4. Part of the Landmarks in Linguistic Thought series, vol. 3. London: Routledge, 1997. 9780415157575
- ^ Kees Versteegh, The Arabic Linguistic Tradition, pg. 23. Part of the Landmarks in Linguistic Thought series, vol. 3. London: Routledge, 1997. 9780415157575
- ^ (DİA, III, 426)
- ^ Farmer, H. G. (1930). Historical Facts for the Arabian Musical Influence, ss. 21-126.
 | Bilim insanı ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
