Hamit Bey Yusufbeyli
| Hamit Bey Yusufbeyli | |
|---|---|
.jpg)
| |
| Türk Sosyal-Federatif İhtilalci Gayret Partisinin genel başkanı | |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 13 ekim 1873 Yelizavetpol,Yelizavetpol Guberniyası,Rus İmparatorluğu |
| Ölüm | 1942 bilinmiyor |
| Partisi | Türk Sosyal-Federatif İhtilalci Gayret Partisi |
| Evlilik(ler) | Süreyya Hanım Şeyxzamanlı |
| Mesleği | eğitimci, politikacı, öğretmen, yazar |
Hamit Bey Yusufbeyli (13 Ekim 1873, Gence – en geç 1942, bilinmiyor) — Azerbaycanlı siyasetçi, aydın, öğretmen. Türk Sosyal-Federatif İhtilalci Gayret Partisi, Türk Adem-i Merkeziyet Fırkası ve Difai Partisinin Gence komitesinin kurucularından biri. Gayret Partisinin başkanı.
Hem Rusya İmparatorluğu hem de Sovyetler Birliği döneminde siyasi faaliyetlerinden dolayı defalarca tutuklanmış, sürgün edilmiştir. Son kez SSCB Halk Dışişleri Komiserliği tarafından tutuklanmıştır. 1942 yılında sürgün edilmesi kararı alınmış, fakat ondan sonra akıbeti hakkında bilgi bulunmamaktadır. Muhtemelen hapishanelerden birinde hayatını kaybetmiştir.
Hukukçu ve saray müşaviri olan Yusuf Bey Yusufbeyli’nin oğlu, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Başkanı, Müsavat Partisi Gence Teşkilatının ilk başkanı Nesib Bey Yusufbeyli’nin kardeşidir.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]Hamit Bey Yusufbeyli 13 Ekim 1873’te Gence şehrinde dünyaya gelmiştir.[1][2] 1895’te şehirdeki Gence Erkek Gimnazyumunu bitirdikten sonra 1898’den itibaren Mekteb-i Hayriye'de öğretmenlik yapmaya başlamıştır.[3] Onun girişimiyle medresede coğrafya, tarih, fizik, matematik ve diğer dersler gizli şekilde okutulmuştur.[4] Bu dönemde Hamit Bey siyasi faaliyete de başlamıştır.[5][6] 1898’de Gence’de kendi evinde Puşkin Kütüphanesi’ni kurmuştur.[7][8] Söz konusu kütüphane, 1899’da Puşkin’in 100. doğum yıldönümü münasebetiyle Gence’de bulunan Hüseyniye Camii’ne taşınmıştır.[5] Kütüphanenin zenginleştirilmesinde Abdurrahim Bey Hakverdiyev, Sultan Mecid Ganizade, Kerim Bey Mehmandarov, S. A. Rüstembeyli, Ş. S. Şahmalıyev, Hacı Mirze Refiyyev, İ. L. Seyad, Y. İ. Sizenskaya ve diğerleri katkıda bulunmuşlardır. Kısa sürede kitapların sayısı 700’ü aşmış, okuyucu sayısı ise 1200’ü geçmiştir.[9][10]
18 Aralık 1899’da siyasi faaliyetlerinden dolayı tutuklanarak Tiflis şehrine götürülmüştür.[11][12] 14 ay boyunca Metekhi hapishanesinde tutulmuştur. 1905 yılına kadar Türkistan’ın Kokand şehrinde sürgünde bulunmuştur.[13][9] 1905’te Gence’de Türk Sosyal-Federalist İhtilal Komitesi adlı örgütün kurulmasında yer almıştır.[14]Bu örgüt, Azerbaycan’a özerklik verilmesi ve Rusya’nın federal bir yapıda kurulması fikrini ortaya atan ilk siyasi güç olmuştur.[15][14] Bu komite temelinde daha sonra Gayret Partisi kurulmuştur.[16] Belgelerde Türk Sosyal-Federatif İhtilal Partisi olarak adlandırılan örgütün yönetiminde Alekber Bey Refibeyli, Alekber Bey Hasmemmedov, Yusuf Bey Yusufbeyli ve Hamit Bey Yusufbeyli yer almışlardır. Bazı kaynaklarda, partinin başkanlığının Alekber Bey Refibeyli’nin teklifiyle Hamit Bey’e verildiği belirtilmektedir.[9][14]Daha sonra o, kardeşi Nesib Bey Yusufbeyli ve babası Yusuf Bey Yusufbeyli ile birlikte yeni kurulan Difai Partisine katılmıştır. 1907’de Hamit Bey’in evinde Rusya hükümeti tarafından arama yapılmıştır.[17] Evinden 24 adet siyasi kitap bulunduğu için kendisine uyarı yapılmıştır.[9] Hamit Bey 1908’den 1910’a kadar ruhani okulda ders vermiş ve burada da propaganda çalışmaları yürütmüştür.[17] 1909’da Gence’de Medrese adlı bir kitabevi açmıştır. Terakki gazetesinin 30 Haziran 1909 tarihli sayısında bu kitabevi hakkında ilan yayımlanmıştır.[18]
1908’de Azerbaycan’da faaliyet gösteren tüm Difai üyelerine karşı Rusya İmparatorluğu tarafından bir baskı kampanyası başlatılmıştır.[19] Öncelikle Şuşa’da faaliyet gösteren Karabağ Birlik Meclisinin üyeleri tutuklanmıştır.[19] Daha sonra ise Difai Partisinin Gence Komitesi üyeleri de takibe uğramışlardır.[20] Komitenin 10 kişiden oluşan yönetici üyelerinin evlerinde aramalar yapılmıştır.[21] Evlerinde Rusça, Fransızca ve Türkçe devrimci eserler bulunmuştur.[19] Hamit Bey Yusufbeyli de onların arasında yer almıştır.[20] Tutuklanmış olsalar da 4 Ağustos 1909’da polisin açık gözetimi şartıyla serbest bırakılmışlardır.[22] Ancak sonradan 1910’da N. Ahundov Semerkand’a, Hamit Bey Yusufbeyli ise Bahçesaray’a 5 yıllık sürgüne gönderilmiştir.[19][21] Hamit Bey bir süre orada kardeşi Nesib Bey Yusufbeyli’nin kayınpederi İsmail Gaspıralı’nın evinde yaşamıştır.[17] Daha sonra ise İstanbul’a göç etmiştir.[17]21 Şubat 1913’te Romanovlar hanedanının 300. yılı münasebetiyle II. Nikolay’ın fermanıyla Hamit Bey affedilmiş ve 1914’te İstanbul’dan Gence’ye geri dönmüştür.[19][21] Döndükten sonra 1917 yılına kadar sürekli gözetim altında tutulmuştur.[9][17]
1918’de Azerbaycan Cumhuriyeti kurulduktan sonra siyasi faaliyetini sona erdirmiştir.[17][23]
Sovyet işgalinden sonra
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sovyet işgalından sonra 1921’den 1930’a kadar Mirza Feteli Ahundov adına Gence Türk Pedagoji Teknikumunda ders vermiştir.[9][24]1930’lu yılların başlarında Türkan isimli bir piyes yazmış ve eser Gence Dram Tiyatrosu sahnesinde oynanmıştır.[25] 27 Şubat 1931’de Azerbaycan Devlet Siyasi İdaresinin 5 numaralı emriyle evinde arama yapılmıştır. Türkan piyesinin el yazması müsadere edilmiştir.[25][26] Evinden kanuna aykırı herhangi bir şey bulunmamasına rağmen, iki komşusunun aleyhinde ifade vermesi üzerine antisovyet propaganda yürütmek bahanesiyle tutuklanmıştır. Bir yıl boyunca NKVD’de tutulduktan sonra serbest bırakılmıştır.[25]
1932 yılının Eylül ayında Kirovabad Sanayi Politeknikumuna işe girmiştir.[23] Bununla birlikte Gence’de 15 numaralı okulda ders vermeye başlamıştır.[23][26]
16 Temmuz 1941’de 213 sayılı emir gereğince Hamit Bey Yusufbeyli, Devlet Güvenlik Halk Komiserliği tarafından Rus halkına iftiralar atmak, antisovyet ruhlu olmak, katı Türkçülük yapmak ve Müsavat Partisinin üyesi olmakla suçlanarak tutuklanmıştır.[27]8 Aralık 1941’de nihai iddianamesi hazırlanmıştır. İddianamede onun bey soyundan geldiği, babasının mahkeme pristavı olarak çalıştığı, büyük mülk sahibi olduğu göstərilmiştir. Müsavat Partisinin üyesi olduğu, kardeşi Nesib Bey’in “Müsavat döneminde” Bakanlar Kurulu Başkanı olmuştur. Antisovyet propaganda yaptığı, Rus halkı aleyhinde konuştuğu ve Türkiye’yi övdüğü ileri sürülmüştür. Hamit Bey Yusufbeyli’nin yaşlılığı dikkate alınarak onun 5 yıl süreyle sürgüne gönderilmesi təklif edilmiştir. 11 Şubat 1942’de SSCB Halk Dışişleri Komiserliği nezdindeki Özel Danışma, Ziyalov ve Grigoryan’ın teklifini göz önünde bulundurarak Hamit Bey’in 5 yıl süreyle Kuzey Kazakistan’a sürgün edilmesine karar vermiştir. Hamit Bey’in sonraki akıbeti hakkında bilgi bulunmamaktadır. Muhtemelen hapishanelerden birinde hayatını kaybetmiştir.[28][29]
31 Aralık 1957’de Azerbaycan SSC Yüksek Mahkemesi Ceza İşleri Kurulu, Hamit Bey Yusufbeyli’nin davasında suç unsuru bulunmadığı gerekçesiyle beraat kararı vermiştir. Mahkemenin kararı 9 Ocak 1958’de Hamit Bey’in oğlu Enver Yusufbeyli’ye bildirilmiştir.[28][30]
Eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- İlmi ve nazari mufassal ilmi-hesap. Gence: Asker Hacı Hasanzade matbaası, 1908. (İsmail Faik ile birlikte)
- Mübtediller için iki kısımlı hesap meseleleri. Birinci baskı. Gence: Hakverdiyev'in Şirket matbaası, 1908.
- Gence'de Medrese kütüphanesi. Esami el-kütüb. Bahçesaray: Tercüman gazetesinin elektrikli matbaası, 1912.
- Mübtediller için hesap meseleleri. İkinci baskı. Bahçesaray: Tercüman gazetesinin matbaası, 1914.
Ailesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Büyük dedesi Usub Bey, Gence Hanlığında Cavad Han’ın veziri olarak görev yapmıştır.[31][32] Babası Yusuf Bey Yusufbeyli, Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesinde eğitim almıştır.[33] Yelizavetpol Kazası Mahkemesinde çeşitli görevlerde bulunmuştur.[1] Türk Sosyalist-Federatif İhtilal Partisi veya Gayret Partisi’nin kurucularından biridir.[34][35]
Annesi Büyükkhanım Hanım, Xanbudağovlar soyundandır.[1][33] Onun babası Büyük Bey Xanbudağov, 1840’lı yıllarda Şeki’den Borsunlu köyüne gelerek yerleşmiştir.[33] Ayrıca Mirza Feteli Ahundov’un annesinin yakın akrabalarıdır.[24]
Hamit Bey Yusufbeyli 1909’da Nağı Bey Şeyxzamanlı’nın amca kızı Süreyya Hanım Şeyhzamanlı ile evlenmiştir.[17] Bu evlilikten Enver adında bir oğlu dünyaya gelmiştir.[36] Hamit Bey Yusufbeyli ikinci kez Bilgeys Necip kızı Cuvarlı ile evlenmiştir.[37]
Oğlu Enver Bey Yusufbeyli 1915’te doğmuştur.[17] 1933’te Tiflis Haberleşme Elektroteknik Enstitüsü’ne girmiştir. Enstitüyü bitirdikten sonra baskılardan kaçmak için Rusya’nın Irkutsk şehrine taşınmıştır. 1938–1939 yıllarında Irkutsk’ta büyük mühendis olarak, 1939–1941 yıllarında Tacikistan’ın Stalinabad şehrinde Haberleşme Müdürlüğünde baş mühendis olarak çalışmıştır.[17]1941’de savaş başladığı için orduya çağrılmış, bölüğüyle birlikte esir düşmüştür.[17] 1945’te esaretten kurtulmasına rağmen sonrasında tutuklanmıştır. 1956’da beraat etmiş ve 1989’da vefat etmiştir. Gence şehrinde Yusufbeylilerin türbesine defnedilmiştir.[24]
Anısı
[değiştir | kaynağı değiştir]Hamit Bey’in yaşadığı evde 1949 yılına kadar 2000’den fazla kitabın korunduğu özel bir kütüphanesi bulunmaktaydı.[10] Burada İsmail Bey Gaspıralı’nın Rusçaya çevirdiği Kur’an-ı Kerim de saklanmaktaydı.[10] Kardeşi Eyyub Bey Yusufbeyli ve kız kardeşi Dilşad Hanım’ın çocukları Gülnar ve Rasim Hasmemmedovlar sürgünde oldukları için onlara yardım amacıyla kitaplar 1949’da Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi Gence Bilimsel Araştırma Merkezi’ne satılmıştır.[10]Bu kitapların çoğu daha sonra kaybolmuştur. 120 nüshası sonradan bulunarak Gence’deki Şahsevanlar Camii’nde oluşturulan Hazine adlı kütüphaneye verilmiştir.[9][10]
Hamit Bey Yusufbeyli’nin doğduğu ve Gence’nin Sefarabad mahallesinde yer alan evde günümüzde Yusufbeyliler Ev-Müzesi bulunmaktadır.[38][39]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Tahirzadə, Ədalət (2014). "Nəsib bəy Yusifbəyli". Fikir və əməl böyüklərimiz (Azerice). Baku: Nurlar. s. 269. ISBN 978-9952-490-32-9.
- ^ Nəbi, Ceyhun (2018). Sovetlərlə üz-üzə (Azerice). Baku: Alatoran. s. 18.
- ^ Qəhrəmanlı 2008, s. 15.
- ^ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gəncə quberniyasından olan dövlət xadimləri (PDF) (Azerice). Gəncə: Elm nəşriyyatı. 2018. s. 74. 19 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ a b Qəhrəmanlı 2008, s. 226.
- ^ Nəbi, Ceyhun (2018). Sovetlərlə üz-üzə (Azerice). Baku: Alatoran. s. 19.
- ^ Hacıyev, Rauf (24 Ocak 2018). "Araşdırma: istiqlaliyyət tariximizdə Yusifbəylilər sülaləsinin xüsusi yeri var". Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2024.
- ^ Muradov, Zakir (26 Mayıs 2018). "Гянджинские истоки национальной идеи: О трех этапах политической эволюции начала XX века, приведших к созданию АДР". Каспiй. 12 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2024.
- ^ a b c d e f g "Böyük nəslin böyük faciəsi: Yusifbəylilərin daha bir repressiya qurbanı". "Azadlıq"ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu. 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2012.
- ^ a b c d e Qəhrəmanlı 2008, s. 227.
- ^ Nəbi, Ceyhun (2018). Sovetlərlə üz-üzə (Azerice). Baku: Alatoran. s. 23.
- ^ Qəhrəmanlı 2008, s. 19.
- ^ Qəhrəmanlı 2008, s. 20.
- ^ a b c Qəhrəmanlı 2008, s. 228.
- ^ Balayev, Aydın (1998). Азербайджанское национальное движение в 1917–1918 гг (PDF) (Rusça). Baku: Elm nəşriyyatı. s. 33. 20 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Ekim 2024.
- ^ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (PDF) (Azerice). II. Baku: Lider nəşriyyat. 2005. s. 151. 18 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Aralık 2022.
- ^ a b c d e f g h i j Qəhrəmanlı 2008, s. 229.
- ^ Qəhrəmanlı 2008, s. 6.
- ^ a b c d e Əzizov, Eldar (3 Mart 2011). "1906-1908-ci illərdə "Qarabağ Birlik Məclisi" – "Difai"nin fəaliyyəti". Ədalət (qəzet). s. 6 – Azərbaycan Milli Kitabxanası vasıtasıyla.
- ^ a b Süleymanova, Sevda (1999). Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat. XIX yüzilliyin sonu – XX yüzilliyin əvvəlləri (Azerice). Baku: Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası. s. 313.
- ^ a b c Nəbi, Ceyhun (2018). Sovetlərlə üz-üzə (Azerice). Baku: Alatoran. s. 26.
- ^ Багирова, И.С. (1997). Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века. 1900–1917 (Rusça). Баку: Elm (nəşriyyat). s. 187.
- ^ a b c "Müstəqillik uğrunda mübarizəyə görə 3 dəfə həbs olunan Həmid bəy Yusifbəyli". gencexeber.az (Azerice). 24 Mayıs 2023. 7 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2024.
- ^ a b c Qəhrəmanlı 2008, s. 230.
- ^ a b c Qəhrəmanlı 2008, s. 231.
- ^ a b İradə Əliyeva. "Uydurulmuş cinayətin amansız cəzası". "Azərbaycan" jurnalı. 14 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2012.
- ^ Qəhrəmanlı 2008, s. 18.
- ^ a b Qoca, Elşad (2000). Sibir dərsi. Baku: Şuşa. ss. 83-86.
- ^ Qəhrəmanlı, Nazif (2008). Nəsib bəy nümunəsi (Azerice). Baku: Nurlan nəşriyyatı. s. 25. 12 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2024.
- ^ Qəhrəmanlı 2008, s. 27.
- ^ Tahirzadə, Ədalət (2014). "Nəsib bəy Yusifbəyli". Fikir və əməl böyüklərimiz (Azerice). Baku: Nurlar. s. 268.
- ^ Əliyarlı, İltifat; Behbudov, Tahir (2013). İstiqlal fədailəri-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Daxili İşlər Nazirləri və silahdaşları: 1918–1920 (Azerice). Baku: Mütərcim. s. 122. 7 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ a b c Mərdanov, Misir (6 Mayıs 2011). "Azərbaycan Təhsil Nazirləri / Nəsib bəy Yusif bəy oğlu Yusifbəyli". Azərbaycan müəllimi qəzeti. 21 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2024.
- ^ Muradov, Zakir (28 Mayıs 2021). "Nəsib bəy Yusifbəyli – Siyasi Azərbaycan ideyasının müəllifi". 525-ci qəzet. 11 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2024.
- ^ Tumas, İlham (31 Mayıs 2024). "Qəbri tapılmayan baş nazirimiz – Onu kim qətlə yetirmişdi?". Kulis.az (Azerice). 3 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2024.
- ^ Nəbi, Ceyhun (2018). Sovetlərlə üz-üzə (Azerice). Baku: Alatoran. s. 27.
- ^ Nəbi, Ceyhun (2018). Sovetlərlə üz-üzə (Azerice). Baku: Alatoran. s. 28.
- ^ "Azərbaycanın tanınmış Yusifbəylilər sülaləsinin mülkü". gencexeber.az (Azerice). 20 Temmuz 2023. 21 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2024.
- ^ Gəncənin maddi mədəniyyət abidələri (Azerice). Baku: Nurlan. 2004. s. 75. 19 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2024.
Kaynak
[değiştir | kaynağı değiştir]- Nəbi, Ceyhun (2018). Sovetlərlə üz-üzə (Azerice). Baku: Alatoran nəşriyyatı. s. 186.
- Qəhrəmanlı, Nazif (2008). Nəsib bəy nümunəsi (Azerice). Baku: Nurlan nəşriyyatı.