Kambar Ata
 | Bu madde, Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir. (Aralık 2025) |
Kambar Ata (Tatarca: Гамбәр) - Türk toplumları arasında var olan ve Gammar Baba, Baba Gammar, Kambarhan, Ata Kambar olarak da bilinen bir iyedir. Değişik Türk toplumları arasında görevi atların koruyucu ruhu[1], göl ve su iyesi[2], ozanların piri[3], müzik iyesi olarak da değişmektedir.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir](Kam) kökünden türemiştir. Kam (şaman) sözcüğü ile bağlantılıdır. Kamçı sözcüğü atları hareket ettirmek için kullanılan kırbaç demektir ve aynı kelime kökünden türemişlerdir.
Kambar Ata ve Kanber
[değiştir | kaynağı değiştir]Kambar Ata, Kambarata, ve Dede Gammar, İslam tarihinde İmam Ali'nin kulu ve at bakıcısı olarak bilinen Kanbar ve ya Kanber olarak bilinen kişi ile birleştirilmiştir. Tarihi Kanber/Kanbar ile ilgili kişi ile ilgili pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Eslam.de adlı Almanca İslam Ansiklopedisi sitesine göre kendisi Hz. Hasan'ın muhafızı olarak da görev almıştır ve İmam Ali bir sefer bir giysi için 3 akçe, diğer bir giysi için iki akçe ödemiş, pahalı giysiyi Kanber verirken, ucuz giysiyi kendisi için ayırmıştır. Kanber, Emevi valisi Haccac İbn Yusuf tarafından şehit edilerek öldürülmüştür.[4]Onun İmam Ali için at bakıcısı olarak çalıştığı belirtilmemektedir. Gerçi kul ve hizmetçi olarak bu işlerle uğraşmış olması doğaldır ama bu onu at ve yılkıların piri yapacak bir özellik değildir. İslam dini ve Arap kültüründe iyelik inancı olmadığı gibi Araplar ve İslam ile bağlantı kurmamış Türk toplumları arasında at ve yılkıların koruyucu ruhları bulunmaktadır.[5]Örneğin Yakutlar arasında Kieli Baalı Toyon[6] ve eşi Kieng Kieli Baalı Hotun atların koruyucu ruhu olarak bilinir.[7] İdil - Ural bölgesinde yaşayan Türk toplumları arasında ise "Böyik Atlar Ruhu" at ve yılkıların koruyucu ruhu olarak bilinir.[8] Kambar Ata ve Yakut tanrısı Kieli Baalı ile ilgili benzerlikler Kazak kökenli yazar Serikbol tarafından da vurgulanmıştır.[9] Alevi-Bektaşilerde var olan don değiştirme (hayvan kılığına dönme gücü) Kieli Baalı'da da bulunmaktadır. Anlatılara göre Kieli Baalı Akboz renkli at donuna girme gücüne sahiptir.[10] Manas Ansiklopedisi'ne göre yılkıların koruyucu ruhuna dair inançlar Kırgızlar arasında İslam'dan önce de var olmuştur ama İslam'ı kabul ettikten sonra bu iyeye Kambar adı verilmiştir.[11] Bazı Türkmen anlatılarında da Baba Gammar İmam Ali'nin at bakıcısı, bazen de koyun çobanı olarak anılmaktadır.[12]
At ve yılkıların iyesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Manas Ansiklopedisi'ne göre Kırgızlar İslam dininden önce de atların koruyucu ruhuna inanıyordu. İslam dininden sonra Kambar adı verilen iyeye[13] atların ve yılkıların sağlığı için geçmişte ve bugün dualar okunmaktadır.[14] Kırgız Sözlüğü'nün yazarı Yudahin'e göre Kambar Ata yılkı ve atların koruyucu ruhu ve piridir[15]Kazak efsanelerine göre Türklere at sütünden kımız yapmayı öğreten Kambar Ata'dır. Bundan başka erkek çocuklara sahip olmak için Kambar Ata'dan yardım dilenilir. At iyesi olarak Kambar Ata göçebeler arasında önemli yere sahiptir.[16] Cayandarov'a göre Kazaklar arasında "Baktaşi İyeler" olarak bilinen ve evcil hayvanların koruyucu ruhlar arasında Kambar Ata yılkıların iyesi ve piri olarak bilinir.[17]
Ozanlık ve müzik iyesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgızlar arasında Kambarkan sesin ve müziğin iyesidir.[18]Türkmenler arasında Gammar Baba hem Kırgızların Kambarkan ve Kambar Ata özelliğine sahip olarak yıkılar ile birlikte bagşıların, yani saz çalan ozanların piri olarak bilinir.[19] Türkmenler arasında Baba Gammar Dede Korkut'tan sonra Aşık Aydın ile birlikte ozanları piri olarak Dede Korkut'un yerini almıştır.[20] Müzik, ozanlık, at ve yılkılar ile birlikte ona göl ve su iyesi olarak seslenen yazılar da bulunmaktadır.[21] Kırgızlara göre Kambarhan İlk kopuzu yapan ve çalan varlıktır.[22] Aynı anlatı Kazaklar arasında da vardır.[23]Türkmenlerde ise Dede Gammar dutar çalgısını bulan kişi olarak anılır.[24]Türkmenler arasında Baba Gammar Dede Korkut'un özelliklerine de sahip olarak dutar çalgısını bulan kişi ve ozanların piri olarak da bilinir.[25] Ozanların piri olmasıyla birlikte, Türkmen efsanelerinde Hz. Ali'nin yardımcısı ve at bakıcısı işine de sahiptir.[26] Türkmen efsaneleri Gammar Baba'yı tarihi Kanber ile birleştirir ve Anadolu Aleviliğindeki Kanberlik inancına benzerlikler göstermektedir. Türkmen efsanelerine göre Baba Gammar İmam Ali'ye at bakıcısı olarak hizmet etmiştir. Bir gün Kamber Dede kendisine bir çalgı yapar. Bu çalgıyı bugün Dutar olarak biliyoruz. Dutarı ahırda çalan Kamber Dede, İmam Ali'ye ait Düldül denilen atın ot yemeyi bırakıp, dutarı dinlediğini farketmez. Günler geçtikçe ot yemek yerine Gammar Dede'nin çaldığı dutarı dinleyen Düldül güçsüzleşir ve atın durumu İmam Ali'nin de gözüne çarpar. Bir gün ansızın ahıra giren İmam Ali, Kamber Dede'nin dutar çaldığını görür. Burada efsane iki kola ayrılıyor. Bir koluna göre Kamber Dede korkup, dutarı yere vurur ve kırar. Diğer koluna göre yere vurmak üzereyken İmam Ali onu engeller. Ne çaldığını ve çalgıyı nasıl yaptığını öğrenmek ister. Başka bir efsaneye göre İmam Ali namaz kılarken Kamber Dede'nin dutar çaldığını duyup, namazını bozar ve sesin ne olduğunu öğrenmek ister. Sesin kaynağını bulduğunda, Kamber Dede'nin Düldül'ün yanında dutar çaldığını ve Düldül'ün de bunu dinlediğini görür. İmam Ali namazı unutup, Kamber Dede'nin dutarını dinleyen Düldül'ü izlemeye başlar.[27][28][29][30]
Su ve göl iyesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kazak kökenli Kondıbay Serikbol Kazak mitolojisinden sözederken gökten inen ve sudan çıkan atlardan da sözeder.[31] Serikbol'a göre Kambar Ata yalnız at ve yılkılar ile değil, su ve göl ile de bağlantısı vardır ve bunu kanıtlamak için Kambar Ata ile ilgili yapılan bir duayı örnek verir. Dua şöyledir: "Köl iyesi Kambar-av, Şöl iyesi Kambar-av, karağıma köz sal-av". Türkçe çevirisi şöyledir: "Göl sahibi Kambar efendim, çöl sahibi Kambar Efendim, yavruma yardım et efendim."[32]
Kambar Ata ve Dede Korkut
[değiştir | kaynağı değiştir]Başkurtlar anlatılarına göre Dede Korkut kopuzu bulan kişidir ve kopuz yapmanın sırrını cin ve perilerden öğrenmiştir. Burda belirtmek gerekiyor ki bu sırrı cin ve periler gönüllü olarak paylaşmamış ve Dede Korkut bu sırrı onları gizlice dinleyerek çözmüştür. Dede Korkut yaşlanınca Azrail onun canını almaya gelmiş ve kopuzun sesi onu durdurmuş ve Azrail kırk yıl ona dokunmamıştır.[33] Kazak anlatılarına göre dombıra ve kopuzu bulan Dede Korkut bu sırrı düşüne giren bir melekten öğrenmiştir.[34] Başkurt efsanesine benzeyen başka bir anlatı Türkmenler arasında Baba Gammar ile ilgili bulunmaktadır. Anlatıya göre Hz. Ali'nin at bakıcısı olan Baba Gammar, cin ve şeytanın yardımı ile dutar denilen bağlamayı bulmuştur.[35] Anlatının bir çok kolu bulunmaktadır. Birinde Hz. Ali Baba Gammar'ı dutar çalarken bulmuş ve Gammar korkudan dutarı kırmak isteyince onu engellemiştir.[36] Diğer anlatıda koyun çobanı olan Baba Gammar yine Hz. Ali tarafından dutar çalarken yakalanmış ve Hz. Ali onu dutar ustalığından dolayı övmüştür.[37] Yine başka bir anlatıda müzikten nefret eden İmam Ali dutar sesini duyunca namazını bozmuş ve Baba Gammar'ı dinlemeye başlamıştır.[38]
Anadolu Aleviliği ve Kamberlik
[değiştir | kaynağı değiştir]Balıkesirli Çepni Alevilerde cemde zakirlik yapana kamber denilmekte.[39]Kamberler aynı halk aşıkları gibi saz çalmak ve deyiş söyleme eğitiminden geçerler.[40] Kamberlerin de dedeler gibi bilgili ve edepli olmaları beklenilir. Bilgisi ve ya edebi sorguya çekilen kişi cemaat yönünden kabul edilmez.[41] Çorumlu Türkmen Alevilerde cem ibadetini organize edenler kamberlerdir. Cem ibadetinde var olan 12 hizmet anlayışının içinde kamberler zâkirlik, yani saz çalmak ve deyişler söylemekle görevlidir.[42] Çorum Alevilerinde pirlere yardımcı olan rehberlerin görevini de kamberler yapabilir.[43] Aleviler arasında bu makamın İmam Ali döneminden beri var olduğuna ve ilk kamberin Selmani Farisi olduğuna inanılır.[44] Tarihi Kanber nasıl İmam Ali'ye hizmetçi olduysa Alevilikte Kamber dedeye, yani pire yardımcı olur, onunla beraber gezer, görür, atına bakar ve sofrasını serer.[45] Bundan başka kamber cemaat ve Dede arasında bir elçidir. Cemaatin derdini dedeye, dedenin görüşünü cemaate bildirir.[46]Kamber cemaat içinde seçilir ve dedenin izni ile ibadet sırasında pirlik yapabilir.[47] Çorum Alevilerinde kadının da kamber olmasına izin verilmektedir.[48]
Bozoğlan Destanı
[değiştir | kaynağı değiştir]18. yüzyılda yazılı duruma getirilmiş ve Orta Asya'nın Türki toplumlarında yaygın olan Bozoğlan Han adlı destanda Baba Kamber adını taşıyan bir eren de geçmektedir. Çağatay Türkçesi ile yazılmış destanda, Baba Kamber saz çalan evliyadır ve İmam Ali ile bağlantısı vardır. Destanda, Musul Şahı Güzel Şah tarafından esir alınmış Yusuf ve Ahmet Bey, Baba Kamber ile aynı zindana atılır. İmam Ali, yanında kırk yiğidi ile, zindanda ortaya çıkar ve iki genç yiğide yakında kurtulacaklarını söyler. Yusuf ve Ahmet, Baba Kamber'i uyandırıp, ona gördüklerini anlatırlar ama Baba Kamber bundan çoktan haberdar olduğunu bildirir.[49] Destanda geçen, saz çalan ve İmam Ali ile bağlantılı evliya olarak gösterilen Baba Kamber anlatımı, Türkmenler arasında var olan Baba Gambar anlatılarına benzemektedir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ K.K. Yudahin, Kırgız Sözlüğü, C.1, 3.b. Ankara, TDK Yayınları, s.57
- ^ Kondıbay SERİKBOL, Arğıkazak Mifologiyası, Çün, Almatı, Dayk Pres, 2004b,s.25-93
- ^ Celal Beydili, Türk Mifoloji Sözlüyü, 2003, 68-70
- ^ https://www.eslam.de/begriffe/q/qanbar.htm
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.25
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.36
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.37
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.38
- ^ Kondıbay SERİKBOL, Arğıkazak Mifologiyası, C.2, Almatı, Dayk Pres, 2004a, s.139
- ^ Kondıbay SERİKBOL, Arğıkazak Mifologiyası, C.2, Almatı, Dayk Pres, 2004a, s.139
- ^ Aydarkulov, K. (1995). Kambar Ata. Manas Entsiklopediya, C. 1, 261. Bişkek.
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, 78-79
- ^ Aydarkulov, K. (1995). Kambar Ata. Manas Entsiklopediya, C. 1, 261. Bişkek
- ^ Dıykanbayeva, M. (2009). Kırgız atalar kültü ve Kırgız atalar kültünün yaşayan kültüre etkileri (Tez. No. 257722) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi], s.300
- ^ K.K. Yudahin, Kırgız Sözlüğü, C.1, 3.b. Ankara, TDK Yayınları, s.57
- ^ Guldana Sarbassova, Language and Identity in Kazakh Horse Culture, bilig, AUTUMN 2015/NUMBER 75, 227-248, s.235
- ^ O. Cayandarov, Ecelgi Kazakstan Mifteri, Almatı, Aruvna Baspası, 2006,s.187, 222, 239
- ^ K.K. Yudahin, Kırgız Sözlüğü, C.1, 3.b. Ankara, TDK Yayınları, s.57
- ^ Celal Beydili, Türk Mifoloji Sözlüyü, 2003, 68-70
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.20
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.26
- ^ Ögel, Bahaeddin (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş. C.IX. Ankara,s.26
- ^ Müptekeyev, Bazaraly ve Medeubekulı Sagatbek (1998). Jetısu Kuyleri. Almatı: Öner, s.154
- ^ Uspenskii, Viktor Aleksandrovich ve Belyaev Viktor (2003). Turkmenskaya muzıka. Almatı: Soros Kazakistan Vakfı, s.94
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.56
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.57
- ^ Uygur kökenli Prof. Dr. Alimcan İnayet, Türkmen kökenli Dr. Didar Annaberdiyev, 300 Türkmen Efsanesi, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul 2019, s. 103, 105
- ^ Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Adındaki Dil, Edebiyat ve Milli El Yazmaları Enstitüsü Elyazmaları Hazinesi, Dosya Nu. 1023(f), Derleme yeri ve tarihi: Lebap Vilayeti, Kırkı İli, 30.05.1964
- ^ Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Adındaki Dil, Edebiyat ve Milli El Yazmaları Enstitüsü Elyazmaları Hazinesi, Dosya Nu. 252(f), Derleme tarihi: 1930
- ^ V. Uspenskiy, V. Belyayev "Turkmenska Muzıka", 2. Baskı, 1979
- ^ Kondıbay SERİKBOL, Arğıkazak Mifologiyası, Çün, Almatı, Dayk Pres, 2004b,s.25-93
- ^ Kondıbay SERİKBOL, Arğıkazak Mifologiyası, Çün, Almatı, Dayk Pres, 2004b,s.58
- ^ Başkort Ezebiyeti Tarihyı, 1.c. Öfö 1990, s.70-71
- ^ S. Kalıyev, M. Orazayev, M. Smayılova, Kazak Halkınıñ Salt-Destürleri, Almatı, 1994, s.149-150
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s 76
- ^ V. Uspenskiy, Turkmenskaya Muzıka, Moskova, Gosudarstvennoye İzdatelstvo Muzıkalnıy Sektor, 1928, s.89
- ^ A. Baymıradov, Türkmen Folklor Prozasınıñ Tarıhı Evolyutsiyası, Aşgabat, Ilım, 1982, s.56
- ^ Dr. Pervin Ergun, Kambar Ata - Baba Gammar, Kömen Yayınları, 1. Baskı, Mart 2011, Konya, s.80
- ^ BALIKESİR ÇEPNİLERİNDE KAMBERLİK/ZAKİRLİK GELENEĞİNİN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU
- ^ BALIKESİR ÇEPNİLERİNDE KAMBERLİK/ZAKİRLİK GELENEĞİNİN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU ÜZERİNE TESPİTLER, s.496
- ^ BALIKESİR ÇEPNİLERİNDE KAMBERLİK/ZAKİRLİK GELENEĞİNİN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU ÜZERİNE TESPİTLER, s 499
- ^ ÇORUM YÖRESİ ALEVİLERİNDE KAMBERLİK GELENEĞİ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, Hazırlayan Nazife Özdemir, s.1
- ^ ÇORUM YÖRESİ ALEVİLERİNDE KAMBERLİK GELENEĞİ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, Hazırlayan Nazife Özdemir, s.5
- ^ ÇORUM YÖRESİ ALEVİLERİNDE KAMBERLİK GELENEĞİ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, Hazırlayan Nazife Özdemir, s.37
- ^ ÇORUM YÖRESİ ALEVİLERİNDE KAMBERLİK GELENEĞİ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, Hazırlayan Nazife Özdemir, s.41
- ^ ÇORUM YÖRESİ ALEVİLERİNDE KAMBERLİK GELENEĞİ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, Hazırlayan Nazife Özdemir, s.43
- ^ ÇORUM YÖRESİ ALEVİLERİNDE KAMBERLİK GELENEĞİ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, Hazırlayan Nazife Özdemir, s.47
- ^ ÇORUM YÖRESİ ALEVİLERİNDE KAMBERLİK GELENEĞİ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, Hazırlayan Nazife Özdemir, s.75
- ^ Dr. Hülya Arslan-Erol, Bozoğlan Destanı, Akçağ Basım Yayın, Ankara, 2008, s.13-15
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca (Kamber Ata)
- Türk Mitolojisinde Tanrı ve Tanrıça İsimleri, Murat Uraz 29 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]| Türk mitolojisi ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |