Marmoset
 | Bu madde, Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir. (Şubat 2025) |
Marmosetler, Callitrichidae familyasına ait küçük boyutlu Yeni Dünya maymunlarıdır. Bu primatlar Güney Amerika'nın tropikal ormanlarında yaşar ve küçük boyutları, sosyal yapıları, çeviklikleri ile tanınırlar. Marmosetler, geniş bir diyet yelpazesine sahiptir ve böceklerden meyvelere kadar çeşitli besinleri tüketirler.[1]
Taksonomi ve Evrim
[değiştir | kaynağı değiştir]Marmosetler, Callitrichidae familyasına ait olup, Simiiformes infra takımının Platyrrhini parvorderi içerisinde sınıflandırılırlar. Callitrichidae ailesi içerisinde marmosetler ve tamarinler olmak üzere iki ana grup bulunur.
- Aile: Callitrichidae
- Alt aile: Callitrichinae
- Cinsler:
- Callithrix (Gerçek marmosetler)
- Mico
- Cebuella (Cüce marmoset)
- Callibella
Günümüzde bilinen en küçük maymun türü olan cüce marmoset (Cebuella pygmaea), yalnızca 100-150 gram ağırlığında olup Callitrichidae ailesine aittir.
Fosil kayıtları, marmosetlerin yaklaşık 13 milyon yıl önce (Miyosen dönemi) Güney Amerika'da evrimleştiğini göstermektedir.[2]
Fiziksel Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Marmosetler küçük yapılı maymunlardır ve ortalama ağırlıkları 100-600 gram arasındadır. Boyları kuyruk hariç 12–25 cm, kuyrukları ise 25–40 cm uzunluğundadır.
Genel Fiziksel Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Küçük ve hafif vücut yapısı: Ağaç dalları arasında hızlı hareket etmelerini sağlar.
- Tırnak benzeri pençeler: Ağaç kabuklarına tutunmalarını kolaylaştırır.
- Yuvarlak yüz ve büyük gözler: Gece görüşlerini geliştirmiştir.
- Kürk rengi değişkenlik gösterir: Gri, kahverengi, siyah veya beyaz tonlarında olabilir.
- Kuyrukları uzun ve kavrama yeteneği olmayan yapıdadır.[3]
Habitat ve Dağılım
[değiştir | kaynağı değiştir]Marmosetler, Amazon Yağmur Ormanları, Brezilya'nın atlantik ormanları, Kolombiya, Peru, Ekvador, Paraguay ve Bolivya gibi ülkelerde bulunur.
Tercih Ettikleri Yaşam Alanları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Yağmur ormanları
- Savan bölgeleri
- İkincil (yeniden büyüyen) ormanlar
- Neotropikal bölgeler
Bu maymunlar genellikle ağaçların orta ve üst katmanlarında yaşar ve nadiren yere inerler.[4]
Beslenme Alışkanlıkları
[değiştir | kaynağı değiştir]Marmosetler omnivor (hem etçil hem otçul) canlılardır. Beslenme alışkanlıkları mevsimsel olarak değişiklik gösterebilir.
Temel Besin Kaynakları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Meyveler ve nektar (Enerji kaynağı)
- Böcekler ve küçük omurgasızlar (Protein kaynağı)
- Ağaç reçinesi ve sakızlar (Özel olarak bazı türler reçineyle beslenir)
- Küçük omurgalılar (Kurbağalar, kuş yavruları)
Özellikle Callithrix jacchus gibi türler, ağaç kabuklarını kazıyarak sakız ve reçine tüketir. Diş yapıları bu işleme uygun şekilde evrimleşmiştir.[5]
Davranış ve Sosyal Yapı
[değiştir | kaynağı değiştir]Marmosetler son derece sosyal hayvanlardır ve genellikle 5-15 bireyden oluşan gruplar halinde yaşarlar.
Sosyal Yapı
[değiştir | kaynağı değiştir]- Anaerkil veya babaerkil liderlik sistemi görülebilir.
- İkiz doğum oranı yüksek olup, yavrular genellikle baba ve diğer grup üyeleri tarafından taşınır.
- Sesli iletişim önemli bir yer tutar. 15'ten fazla farklı vokalizasyon kullanırlar.
- Koku işaretleri ile bölgelerini belirlerler.[1]
İletişim ve Sesler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Çığlıklar ve tiz sesler: Tehlike anlarında uyarı için
- Mırıldanma benzeri sesler: Grup içi iletişimde
- Tiz ıslık sesleri: Sosyal bağları güçlendirmek için[2]
Üreme ve Yaşam Döngüsü
[değiştir | kaynağı değiştir]Marmosetler genellikle monogam veya kooperatif üreme sistemine sahiptir.
- Gebelik süresi: 140-150 gün
- Genellikle ikiz doğum görülür (nadiren üçüz veya tek doğum).
- Anne, baba ve diğer grup üyeleri yavruların bakımına katılır.
- Yavrular, yaklaşık 2-3 aylıkken sütten kesilir.
- Cinsel olgunluk: 12-18 ay
- Ortalama yaşam süresi: 10-16 yıl[6]
Tehditler ve Koruma Durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Marmosetlerin doğal yaşam alanları orman tahribatı, avcılık ve yasadışı evcil hayvan ticareti nedeniyle tehdit altındadır.
Başlıca Tehditler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ormansızlaşma (Amazon ormanlarının tarım ve madencilik için tahribi)
- Yasadışı hayvan ticareti
- İklim değişikliği[7]
Koruma Statüsü
[değiştir | kaynağı değiştir]Bazı türler IUCN Kırmızı Listesi'nde tehdit altında olarak sınıflandırılmıştır:
- Cebuella pygmaea (Cüce marmoset) – Asgari Endişe (LC)
- Callithrix flaviceps – Tehlikede (EN)
- Callithrix aurita – Kritik Tehlikede (CR)
Koruma çabaları kapsamında Amazon Yağmur Ormanları'nın korunması, yasa dışı ticaretin önlenmesi ve üreme programları yürütülmektedir.[8]
Marmosetler Üzerine Yapılan Araştırmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Marmosetler, beyin fonksiyonları, genetik çalışmalar ve nörolojik araştırmalar için model organizmalar olarak kullanılır. Alzheimer, Parkinson ve otizm gibi hastalıkların araştırılmasında önemli bir yer tutarlar.
Öne çıkan araştırmalar:
- Marmosetlerin genetik mühendislik ile hastalık modellerinde kullanılması.[9]
- Sosyal yapı ve stres hormonları arasındaki ilişki.[10]
- Sesli iletişim ve beyin bağlantıları üzerine çalışmalar.[11]
Ayrıca Bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Rylands, Anthony B.; Mittermeier, Russell A., The Diversity of the New World Primates (Platyrrhini): An Annotated Taxonomy, Springer New York, ss. 23-5421 Şubat 2025
- ^ a b Ronald, H. P. (19 Şubat 1993). "Nowak, R. M. 1991. WALKER'S MAMMALS OF THE WORLD. Johns Hopkins University Press, Baltimore, Maryland, 5th ed., 1: i-xlviii + 1-642 + xlix-lxiii and 2: i-xiii + 643-1629 pp. ISBN 0-8018-3970-X. Price (hardbound)". Journal of Mammalogy. 74 (1): 236-238. doi:10.2307/1381927. ISSN 1545-1542.
- ^ de la Torre, Stella; Yépez, Pablo; Snowdon, Charles T. (2009), Conservation Status of Pygmy Marmosets (Cebuella Pygmaea) in Ecuador, Springer US, ss. 451-46421 Şubat 2025
- ^ "Syzygium polyphlebium: Botanic Gardens Conservation International (BGCI)". IUCN Red List of Threatened Species. 20 Ocak 2020. Erişim tarihi: 21 Şubat 2025.
- ^ Sasaki, Erika; Okano, Hideyuki (2011). "Transgenic technologies in nonhuman primates". Neuroscience Research. 71: e41. doi:10.1016/j.neures.2011.07.180. ISSN 0168-0102.
- ^ Saltzman, Wendy; Schultz-Darken, Nancy J.; Wegner, Frederick H.; Wittwer, Daniel J.; Abbott>, David H. (1998). "Suppression of Cortisol Levels in Subordinate Female Marmosets: Reproductive and Social Contributions". Hormones and Behavior. 33 (1): 58-74. doi:10.1006/hbeh.1998.1436. ISSN 0018-506X.
- ^ Newman, John D. (1995), Vocal Ontogeny in Macaques and Marmosets: Convergent and Divergent Lines of Development, Springer US, ss. 73-9721 Şubat 2025
- ^ VAN SCHAIK, C.P.; VAN HOOFF, J.A.R.A.M. (1983). "On the Ultimate Causes of Primate Social Systems". Behaviour. 85 (1-2): 91-117. doi:10.1163/156853983x00057. ISSN 0005-7959.
- ^ Parker, Charles Thomas; Garrity, George M (11 Nisan 2012). "Exemplar Abstract for Roseovarius halocynthiae Kim et al. 2012, Aliiroseovarius halocynthiae (Kim et al. 2012) Park et al. 2015 emend. Hördt et al. 2020 and Pseudoroseovarius halocynthiae (Kim et al. 2012) Sun et al. 2015 emend. Hördt et al. 2020 pro synon. Aliiroseovarius halocynthiae (Kim et al. 2012) Park et al. 2015 emend. Hördt et al. 2020". The NamesforLife Abstracts. 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2025.
- ^ "Review of Abbott et al". 20 Ekim 2020. doi:10.5194/cp-2020-104-rc2.
- ^ Sanderson, Benjamin (14 Eylül 2016). "Review for Mitchell et al". doi:10.5194/gmd-2016-203-rc1.