Ortak dikkat

Bir anne ve kızı ortak dikkat içindeler.

Ortak dikkat ya da paylaşılan dikkat, iki bireyin bir nesneye birlikte odaklanmasıdır. Bu durum, bir bireyin başka bir bireyin dikkatini bir nesneye yönlendirmesiyle gerçekleşir; bu yönlendirme göz teması, işaret etme ya da başka sözlü ya da sözsüz ifadelerle olabilir. Birey önce karşısındakine bakar, ardından bir nesneyi işaret eder veya ona bakar, sonra yeniden karşısındaki kişiye yönelir. Scaife ve Bruner, 1975 yılında çocukların bakış yönünü izleme becerisine dair kesitsel bir tanımlama sunan ilk araştırmacılar olmuşlardır. Sekiz ila on aylık çocukların çoğunun bakış doğrultusunu takip ettiğini, 11 ila 14 aylık tüm çocukların ise bu beceriye sahip olduğunu bulmuşlardır. Bu erken dönem araştırmalar, bir yetişkinin yalnızca bakış yoluyla çevredeki bazı nesnelere bir bebeğin dikkatini çekmesinin mümkün olduğunu göstermiştir.

Sonraki araştırmalar, ortak dikkatte iki önemli becerinin bakış yönünü takip etme ve niyeti belirleme olduğunu ortaya koymuştur. Başka bir bireyle bakış doğrultusunu paylaşabilmek, referans kurma açısından temel bir beceridir. Niyeti belirleyebilme yetisi ise çocuğun dil gelişimi ve başkalarının dikkatini yönlendirebilmesi açısından önem taşır. Ortak dikkat, anlama, üretim ve kelime öğrenimi gibi dil gelişiminin birçok yönü için kritik öneme sahiptir. Ortak dikkat anları, çocuklara çevreleri hakkında bilgi sunar; bu da bireylerin konuşulan dil üzerinden referans kurmalarına ve kelimeleri öğrenmelerine olanak tanır. Ayrıca, sosyo-duygusal gelişim ve bireyin sağlıklı ilişkiler kurabilme kapasitesi de ortak dikkat becerilerinden etkilenmektedir. Ortak dikkat kurma yetisi; sağırlık, körlük ve otizm gibi gelişimsel bozukluklar nedeniyle olumsuz etkilenebilir.

Büyük maymunlar, köpekler ve atlar gibi bazı hayvanlar da ortak dikkate dair bazı davranışlar gösterebilmektedir.

Ortak dikkat seviyeleri

Çocukların yaşlarına uygun ortak dikkat becerileri sergileyip sergilemediklerini belirleyebilmek için ortak dikkatin düzeylerini tanımlamak önemlidir. Ortak dikkat üç düzeyde incelenir: üçlü (triadik), ikili (dyadik) ve paylaşılan bakış.

Üçlü (triadik) ortak dikkat, ortak dikkatin en üst düzeyidir ve iki bireyin aynı nesneye bakmasını içerir. Her birey, karşısındaki kişinin de aynı nesneye baktığını anlamalı ve bu durumun paylaşılan bir dikkat içerdiğini fark etmelidir. Bir sosyal etkileşimin üçlü ortak dikkat olarak sayılabilmesi için, en az iki bireyin aynı nesneye yönelmiş olması ya da birbirlerine odaklanmış olmaları gerekir. Ayrıca birey, dikkat odağının kendisiyle diğer kişi arasında paylaşıldığının bilincinde olmalıdır. Üçlü dikkatin en belirgin göstergelerinden biri, bireyin nesneye baktıktan sonra tekrar karşısındaki kişiye yönelmesidir.

İkili (dyadik) ortak dikkat, bireylerin sohbet benzeri bir etkileşime girmesini ifade eder. Bu durum özellikle yetişkinler ve bebekler için geçerlidir; bebekler bu tür etkileşimlere yaklaşık iki aylıkken katılmaya başlar. Yetişkinler ve bebekler sırayla mimikler, sesler ve yetişkinin durumunda konuşma aracılığıyla tepki verirler. İkili yönelime olan duyarlılık, ikili dikkat gelişiminde önemli bir rol oynar. Bebeğin, dikkat çekmeye yönelik bu etkileşimlere doğru şekilde yönelmesi gerekir.

Ortak bakış, iki bireyin yalnızca aynı nesneye bakması durumudur. Ortak dikkatin en temel ve en düşük düzeyi olarak kabul edilir. Araştırmalar, ortak bakışın uyumsal (adaptif) değer taşıdığını göstermiştir; grup çabası gerektiren çeşitli görevlerin daha hızlı tamamlanmasına olanak tanır. Bu nedenle, bireylerin basit ve doğrudan yollarla iletişim kurmasını sağlayan, evrimsel olarak gelişmiş önemli bir özellik olduğu düşünülmektedir. Ayrıca, ortak bakışın zihin kuramının en temel öncüllerinden biri olduğu ileri sürülmektedir.

Üçlü (triadik) ortak dikkate katılan bireylerin, ortak bir referans kurabilmeleri için hem bakışı hem de niyeti anlayabilmeleri gerekir. Bakış, çocuğun zihinsel süreçlerle görme eylemi arasındaki ilişkiyi kavrayabilmesini ifade eder. Niyet ise, çocuğun başka bir kişinin zihinsel süreçlerinin amacını anlayabilme yetisini ifade eder.

Bakış

Bir ebeveyn ve çocuk, parmakla göstererek ortak dikkat içinde etkileşime giriyor.

Bir bireyin ortak dikkate katılabilmesi için, öncelikle bir referans kurması gerekir. Başkalarının bakış yönünü ya da yönlendirici davranışlarını (örneğin işaret etme) takip etmek, referans kurmanın yaygın yollarından biridir. Bir bireyin, bakışı takip etmenin referans kurduğunu anlayabilmesi için şu özellikleri göstermesi gerekir:

• Bakmanın niyetli bir davranış olduğunu kavrama; nesnelere ve olaylara yönelik bakışın, referans oluşturma amacına hizmet ettiğini fark etme.
• Bakmanın zihinsel deneyimle sonuçlandığını anlama; bakışın bir nesne veya olayı zihinsel olarak deneyimleme eylemi olduğunu bilme.
• Gözlerin görme eyleminden sorumlu organlar olduğunu fark etme; görmenin fiziksel kaynağının gözler olduğunu anlama.
• Başkalarının da görme yeteneğine sahip olduğunu kavrama; diğer bireylerin de nesnelere bakarak görebildiğini bilme.
• Ses yönlendirmesinin iletişimi belirlemedeki rolünü anlama; sesin yönü aracılığıyla konuşanın kime seslendiğini ve neye odaklandığını saptama.

Bakış, yaşla ve alıştırmayla daha karmaşık hale gelir. Bakışın karmaşıklığı arttıkça, bireyler başkalarının neye atıfta bulunduğunu daha iyi ayırt edebilirler. Ortak dikkat, sosyal öğrenme için hayati öneme sahiptir. Bakış takibi, bir kişinin başını çevirme ya da gözlerini belirli bir nesneye yönlendirme gibi sinyallerle dikkatin o yöne kaydırılmasıdır; bu beklenen bir yönelimi yansıtır. İnsanlar, bakışın genellikle ödüllendirici bir olaya işaret ettiğini bildikleri için başkasının bakışını izler ve böylece ortak dikkate katılırlar.

Niyet

Niyet belirleme yetisi, ortak dikkatin temel taşıdır. Başkalarının da hedefleri, niyetleri ve dikkat durumları olduğunu kavradıklarında, onların dikkatine dâhil olabilir ve bu dikkati yönlendirebilirler. Ortak dikkat, iki kişi arasındaki etkileşimi güçlendirir ve sosyal partnerlerin neye odaklandıklarını öğrenmemizi sağlar. Ayrıca, çocukların dil gelişimi için ortak dikkate katılma becerisi kritik öneme sahiptir.

Eylemlerinde niyetli olan bireyler, davranışlarında düzenlilik sergilerler. Bu bireyler önce gözleriyle nesneleri tespit eder, nesneye doğru yönelir ve elleriyle nesneye temas ederek onu manipüle ederler. Bakış yönündeki değişim, yüz ifadesi, ses tonu ve beden duruşundaki eş zamanlı değişimlerle birlikte, bir nesneye müdahale etme niyetini gösteren davranışsal ipuçlarından biridir. Ortak dikkat odağını arayan veya takip eden bireyler, kendi farkındalıklarında olanın diğerlerinin farkındalığında da bulunduğunu bilirler. Böylece başkalarıyla aynı dünyayı deneyimlediklerine inanırlar.

Ortak dikkat, zihin kuramının gelişiminde önemli bir rol oynar. Zihin kuramı ve ortak dikkat, başka bir bireyin zihinsel faaliyetini tam olarak kavrayabilmenin önemli öncülleridir. Ortak dikkatin zihin kuramına önemli bir öncü olduğu teorize edilirken, bazı kanıtlar bireylerin bu görevleri ayrı ayrı gerçekleştirdiğini öne sürmektedir. Bir laboratuvar, bu davranışların sosyal ortamlardaki eşzamanlılığını test ettiğinde, önemli bir örtüşme olmadığını bulmuştur. Bu, aralarında ilişki olmadığı anlamına gelmez; sadece her ikisinin de bağımsız olarak ölçülmesi gereken ayrı kavramlar olduğunu gösterir.