Percy Cox

Sir Percy Cox
1916 yılında Cox
Lakabı	Coccus Kokus (Kokkus)
Doğum	Percy Zachariah Cox 20 Kasım 1864(1864-11-20) Harwood Hall, Herongate, Essex, İngiltere
Ölüm	20 Şubat 1937 (72 yaşında) Melchbourne, Bedfordshire, İngiltere
Bağlılığı	Birleşik Krallık
Branşı	Britanya Ordusu Britanya Hindistanı Ordusu
Hizmet yılları	1884–1923
Rütbesi	Tümgeneral
Çatışma/savaşları	I. Dünya Savaşı
Ödülleri	Aziz Michael ve Aziz George Nişanı Hindistan İmparatorluk Nişanı Hindistan Yıldız Nişanı Britanya İmparatorluk Nişanı

Tümgeneral Sir Percy Zachariah Cox, GCMG, GCIE, KCSI, KBE, DL (20 Kasım 1864 – 20 Şubat 1937), Britanya Hindistanı Ordusu subayı ve Sömürge Ofisi’nde Orta Doğu işleriyle görevli bir yöneticiydi. Mevcut Orta Doğu'nun şekillenmesinde etkili olmuş başlıca figürlerden biriydi.

Ailesi ve ilk yılları

Cox, Essex’teki Harwood Hall’da doğdu; Julienne Emily Cox ile kriket oyuncusu Arthur Zachariah Cox’un yedi çocuğundan biriydi. Eğitimine Harrow Okulu’nda başladı; burada tabiat tarihi, coğrafya ve seyahat konularına ilgi duydu. Babasının üçüncü oğlu olduğundan miras beklentisi olmaksızın Şubat 1884’te Kraliyet Askerî Koleji’ne girdi ve Teğmen rütbesiyle Cameronians (İskoç Tüfekçileri) birliğine bağlı 2. Tabur ile Hindistan’da görevlendirildi. Kasım 1889’da, üstün bir planlayıcı olarak, Bengal Kurmay Birliği’ne nakledildi. 14 Kasım 1889’da, İrlandalı cerrah-general John Butler Hamilton’ın en küçük kızı Louisa Belle ile evlendi.

Britanya Somalisi ve Maskat (1893–1903)

Hindistan'da Kolhapur ve Savantvadi'de bazı küçük idarî görevlerde bulunduktan sonra Cox, o dönemde Hindistan tarafından yönetilmekte olan Britanya Somalisi'ne Zeyla'da Siyasi Mukim Yardımcısı olarak atandı. 1894 yılında Berbera'ya nakledildi. Şubat 1895’te yüzbaşı rütbesine terfi etti. Aynı yıl Mayıs ayında, ticaret yollarını tıkayan ve kıyıya akınlar düzenleyen Rer Hared aşiretine karşı bir seferin komutasına verildi. Sadece 52 Hintli ve Somalili düzenli asker ile 1.500 civarında kalitesiz ve eğitimsiz yerel düzensiz kuvvetten oluşan bir birlikle Rer Hared’i altı hafta içinde mağlup etti. 1895 yılının ilerleyen dönemlerinde Hindistan Genel Valisi’nin Baroda’daki temsilcisinin yardımcılığına terfi ettirildi.

1899 yılı için, Nil Nehri ile Rudolf Gölü arasındaki bölgeye düzenlenen ve A. Donaldson Smith tarafından yönetilen Amerikan keşif seferine katılmayı planlamıştı. Ancak Ekim 1899’da yeni Hindistan Genel Valisi Lord Curzon, Cox’u Umman, Maskat’ta Siyasi Ajan ve konsolos olarak atadı. Bölgede Britanya, Fransa ve Araplar arasında gergin bir güç mücadelesi mevcuttu ve her taraf bölgeyi kendi nüfuz sahası olarak görmekteydi. Fransızlar, yerel hükümdar Sultan Faysal’dan Fransız Donanması için bir kömür ikmal istasyonu kiralamışlardı. Ayrıca Fransızlar, Britanya’nın karşı çıktığı yerel köle ticaretine de koruma sağlıyordu. Cox’un emriyle, Britanyalı tüccar gemisi SS Eclipse’in toplarını sarayına çevirmesi üzerine Faysal gemiye çıkmaya mecbur bırakıldı; burada kendisine sert bir uyarı verildi ve yıllık sübvansiyonun Britanya hükûmeti tarafından geri çekilebileceği bildirildi.

Cox, bölgede Fransız etkisini başarıyla sonlandırdı; sübvansiyonu tersine çevirdi ve Sultan Faysal’ın oğlunun İngiltere'de eğitim görmesini ve Delhi Durbarı’na katılmasını temin etti. Lord Curzon 1903 yılında Maskat’ı ziyaret ettiğinde, Cox’un neredeyse bölgenin fiilî yöneticisi olduğunu ifade etti. Cox, 6 Şubat 1902 tarihinde binbaşı rütbesine terfi etti, ve Hindistan İmparatorluk Nişanı’na Refakatçi (Companion) olarak layık görüldü; sadakati sebebiyle ise Faysal, Curzon’un önerisiyle Hindistan İmparatorluk Nişanı unvanı ile ödüllendirildi.

Basra Körfezi Siyasi Mukimi (1904–1919)

Haziran 1904’te Binbaşı Cox, Basra Körfezi’ndeki ilk Britanya Vekil Siyasi Mukimi ve Fars Eyaleti, Luristan, Huzistan ve Lenge bölgesi için Başkonsolos olarak atandı; yerleşim yeri olarak körfezin İran tarafındaki Buşehr şehri belirlendi. Burada, yardımcılığına atanan Yüzbaşı William Shakespear ile dikkat çekici bir yazışma ve dostluk başlattı. Bender Abbas’ta gerçekleştirdikleri açık fikirli müzakereler, savaş öncesi Yakın Doğu politikasının temel taşlarından biri hâline geldi. Cox, kabile sadakatlerinin tamamının Osmanlılarda olduğunu göz önünde bulundurarak barışı birinci öncelik sayıyor; bu bağlamda Osmanlılarla iyi ilişkilerin korunması gerektiğini savunuyordu. Öte yandan Hindistan yönetimini, 1906’dan itibaren Necid’in Vehhabi hükümdarı ve daha sonra Suudi Arabistan kralı olacak İbn Suud’a yönelik politikasını değiştirmeye teşvik etti.

Az sayıdaki müttefikten biri olan Kuveyt Şeyhi Mübarek’ten sağlanan istihbarat, zamanla çöl savaşlarında büyük fayda sağladı. Cox görevine sıkı sıkıya bağlıydı: Arap şeyhlerine mektuplarını akıcı Arapçasıyla ve son derece ayrıntılı biçimde kaleme alırdı. Eski İstanbul Sefirince Osmanlı'nın gerilimi artıracağı yönünde uyarıldıktan sonra Araplarla dostane ilişkiler kurulması yönünde hazırlıklara girişildi. 1909’da Buşehr’e ve 1911’de Şiraz’a Britanya birlikleri gönderildi. Cox, Osmanlı tehdidi karşısında Şeyh Hazal’a birliklerin kendisini koruyacağına dair güvence verdi. Şeyh Hazal, Fırat üzerindeki Şattü'l-Arab su yolunu rafineri kurulması amacıyla Anglo-Pers Petrol Şirketi’ne kiraladı. Cox, 1910’da Shakespear’in gözlemlerine ilişkin kapsamlı bir raporu Hindistan’a sundu; bu rapor daha sonra Londra’ya iletildi. Şubat 1910’da yarbay rütbesine terfi ettirildi. 1904–1914 yılları arasında Basra Körfezi’ndeki ticaret hacmini ikiye katladı, yasadışı silah ticaretini bastırdı ve bölgedeki ulaşımı iyileştirdi. 1911’de Britanya İmparatorluk Nişanı’na Şövalye Komutan (KBE) derecesiyle layık görüldü. 1908’de Abadan bölgesinde petrol yatakları keşfedildi. 16 Temmuz 1909’da Cox’un Arnold Wilson ile birlikte yürüttüğü gizli müzakereler sonucu Şeyh Hazal el-Kaabi Abadan da dâhil olmak üzere bir kira sözleşmesini kabul etti.

Cox, bu görevini başarıyla sürdürdü ve 1914’te Britanya Hindistanı Sekreterliği görevine atandı. Ancak Arabistan'da beklenen Osmanlı karşıtı ayaklanmaların kabileleri Almanya’ya yönelteceği endişesini taşıyordu. Ne var ki Dışişleri Bakanlığı o sırada Avrupa’daki gelişmelere odaklanmıştı. Buşehr’deki diğer önemli icraatlarından biri, Kuveyt’in 1913 İngiliz-Osmanlı Antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu içinde özerk bir kaza olarak tanınmasını sağlamak oldu; ayrıca yerel hükümdar Mübarek’le ilişkilerini geliştirerek İbn Suud ile müzakereler başlattı.

Osmanlılar, 29 Temmuz 1913’te Londra’da imzalanan bir antlaşma ile Basra Körfezi kıyılarında Kraliyet Donanması devriyelerini tanımayı kabul etti. Ardından 15 Aralık 1913’te Ukayr Limanı’nda Cox ile bir araya geldiler. Cox, Osmanlıların “inatçılığını” not aldı ve Dışişleri Bakanlığı’nı İbn Suud’un artan otoritesi hakkında uyardı. Bu sırada Yüzbaşı Shakespear’in Riyad üzerinden Süveyş Kanalı’na gönderdiği gizli mektubunda, İbn Suud’un Osmanlılara karşı derin bir kin beslediği, halkına uygulanan zulüm ve atalarının haklarının tehdit altında olduğu ifade edilmişti. Hindistan’a dönüşünden kısa süre sonra, I. Dünya Savaşı’nın Ağustos 1914’te başlamasıyla Sir Percy yeniden Basra Körfezi’ne Hindistan Seferi Kuvveti’nin Baş Siyasî Yetkilisi olarak gönderildi. Görevi, Osmanlıların Almanya safına geçmesini engellemekti. Osmanlı’nın Ekim 1914’te savaşa girişiyle birlikte, Mezopotamya’yı ele geçirme amacı taşıyan ve Britanya’ya karşı ilan edilen İslâmî cihad ilanıyla bu süreç çakıştı.

İbn Suud’un azılı düşmanı olan İbn Reşid, Osmanlı koalisyonunda yer alıyordu. Cox, yardımcısını İbn Suud’u korumakla görevlendirdi. 24 Ocak 1915’te Cerrab Muharebesi’nde Suud ordusu saldırıya uğradı. Topçu komutasında bulunan Shakespear, çatışmada hayatını kaybetti. Sir Percy, derhal Hüfeyse Antlaşması’nın taslağını hazırlamak üzere yetkilendirildi; bu antlaşma, daha geniş bir Arap ittifakının kurulmasını amaçlıyordu. Nisan 1915 itibarıyla Cox, Basra’da konuşlanmıştı ve burada İbn Suud ile düşmanı İbn Reşid arasında önemli bir antlaşmaya tanıklık etti; bu metin, Arabistan’ın Osmanlılardan arındırılması amacıyla bölgede bir sınır bölüşümü ve müttefiklik öngörüyordu. Nihayet 26 Aralık 1915’te Bahreyn’in kuzeyindeki Katîf Körfezi’nde yer alan Tarut Adası’ndaki Darin Antlaşması imzalandı.

Mezopotamya’da Yerel Bir Hadise

Cox, Hindistan Hükûmeti’nin Sekreteri olarak en yüksek dereceli memuruydu ve protokolde üçüncü sıradaydı. Onursal tümgeneral rütbesiyle Basra Körfezi’ne Baş Siyasî Yetkili olarak gönderildi. General Nixon’un Simla’dan gelişi, “baştan savma… kayırmacı” bir tavır olarak değerlendirildi; Hindistan’ın Bağdat’ı ele geçirme planı doğrultusunda yapılan askerî yığınak, siyasî gelenekten gelen deneyimli görevlileri huzursuz etmişti; zira onlar kendilerini insanlığa ve uygarlığa karşı ahlâken sorumlu görmekteydiler.

Cox, daha ılımlı bir idarî yaklaşımın eksikliğinden yakınarak, Vali Lord Curzon’a General Nixon’un yerine atanan Barrett’in ilhak politikasının bir parçası olarak Amara’ya gitmeye istekli olmadığını iletti. 6 Aralık 1914 gecesi yarısından önce, Kurna’ya yapılan sürpriz bir nehir saldırısında, Komutan Nunn ve küçük bir filo, 45. Tümen'e bağlı Tugay Komutanı Brigadyer Fry’ın birlikleriyle birleşmeyi başardı. Bu birleşik harekât sonucunda, yalnızca 45 subay ve 989 askerle 4.000 kişilik bir garnizon teslim alındı; kara ve deniz unsurlarının eşgüdümlü kıskacıyla gerçekleştirilen bu operasyon, klasik bir birleşik harekât örneği oldu. 9 Aralık günü saat 13:30’da, Sir Percy ve Fry, Basra Vilayeti Valisi Subhi Bey’den resmî teslimi aldı ve Kurna Muharebesi böylece sona erdi. Cox, duygusallığa yer vermeyen bir şahsiyetti; ancak Türk yöneticiler bazı barbar uygulamalardan sorumluydu: kadınların taşlanması, hırsızların ellerinin kesilmesi; hainlerin ve casusların kuma gömülerek boğulması gibi.

1915 yılı boyunca Cox, Tümgeneral Charles Vere Ferrers Townshend komutasındaki keşif kuvvetiyle birlikte görev yaptı. Birinci Dünya Savaşı süresince Cox, Osmanlı yönetimindeki Irak ile İmparatorluk arasındaki ilişkilerin baş mimarıydı. Aralık 1915’te Selman-ı Pak Muharebesi’nde Townshend’in tümeni bozguna uğradı ve Kutü’l-Amâre’de kuşatma altına alınmak üzere geri çekildi. Cox, Tümgeneral Leachman’ın süvari tugayıyla birlikte Basra’ya döndü. General Townshend, bu “lanet olası ülke”den nefret etmeye başlamıştı; her yeri sinek sarmıştı. Bazı tarihçiler, onun 1895’te Kuzeybatı Sınırı’ndaki Çitral kalesindeki başarılı savunmasını bu göreve uygunluğunun delili olarak göstermektedir. Ancak Townshend, Nixon’dan yardım sözü almış olmasına rağmen, bunun gerçekçi olmadığını biliyordu. Eylül–Aralık 1915 döneminde önemli tahkimatlar inşa edilmişse de, nehir geçiş hattı hâlâ saldırıya açıktı. Townshend, sivillerin zamanında tahliye edilememesinden Cox’u sorumlu tuttu. Ancak Cox, sivillerin kış soğuğuna maruz bırakılmasına kesinlikle karşıydı. Bu tutumunda Arnold Wilson tarafından da desteklendi; Wilson, bir generalin sivillerin korunması konusunda ehil olmayabileceğini ifade etti. Geriye dönüp değerlendirdiğinde Cox, ayrılan 500 kişilik birliğin geri dönmesi gerektiğini düşündü; fakat Albay Gerard Leachman, yolların çamurla kaplı ve geçilemez olduğunu iletti. Bu birlik, 6 Aralık’ta güvenli bölgelere nakledilmek üzere nehir yoluyla gönderilmişti. Geriye, 2.000 kadar sağlıklı süvari ve subay, piyade birlikleriyle birlikte kalmıştı.

Irak Üzerindeki Etkisi

Cox ve Gertrude Bell, Abdülaziz İbn Suud ile birlikte, Arap İsyanı sırasında, Basra, 1916

25 yaşında iken Cox, ilk kez Orta Doğu’ya seyahat etti. 1915 yılında Britanya ordusu tarafından müzakere için görevlendirildi: 6 Ekim'de Aziziye'de Leachman ile buluşarak Bağdat’ın nasıl özgürleştirileceğini tartıştı. Şehre Nuri Said Paşa ile görüşmek üzere bir elçi gönderildi. Ancak Osmanlı subayı olan Nuri Said Paşa, İttihat ve Terakki'ye bağlıydı. Cox, "Araplarla uzlaşma" fikrine derin bir şüpheyle yaklaşıyordu.

Nuri Said Paşa’nın Basra Islah Cemiyeti Cox ile müzakereler yürütürken, Britanyalılar, yerel Şiiler arasında son derece sevilmeyen ve saldırgan mizaçlı Seyyid Talib’i vilayet valisi olarak atadı. Talib, İmparatorluk güçleriyle çalışmaya hevesliydi. Cox, Talib ve Nuri’nin tutuklanmasını emretti; ikisi de derhal Hindistan’da hapse gönderildi. Siyasetçi-diplomatlığa evrilen bu eski asker, özerk bölgenin genişletilmesi yönündeki ordu planlarını onaylamadı; iç bölgelere yapılacak bir istilaya karşı uyarıda bulundu, çünkü bunun türlü tehlikelerle dolu olduğunu biliyordu. 1915 Ocak’ında, Sir John Nixon’un Shimla’dan gelen emirlerle yeni bir tümenin başına atanması, Cox’u General Nixon için benzer bir metin tasarlamaya sevk etti ve bu metin, Kutü’l-Amâre’ye düzenlenen ve kaderi tayin eden harekâtı başlatan belge oldu. “Bu, Britanya için sonsuz sorunlar yaratacaktır...” diye yazmıştı Hindistan’dan kaşif ve seyyah Gerard Leachman, Mart 1915’te.

Cox, erken dönemde İbn Suud ile kurulacak ittifakın önemini fark etmişti. Dışişleri Bakanlığı'nın kıdemli yetkilisi sıfatıyla, Osmanlı birliklerinin hareketlerine dair gizli istihbarat raporlarını alıyordu. Müzakerelerinde "sarsılmaz, sabırlı ve hoşgörülüydü; hükûmetinin ne kadar ters emri veya halkının ne kadar uygunsuz davranışı olursa olsun hiçbir şekilde hayal kırıklığını belli etmezdi."

1915 Ocak ayında, Beni Lam ve Beni Turuf kabilelerinin savaş için seferber olduğu ve İran’da cihat ilan ettikleri bilgisi kendisine ulaştı. Cox, “Kurna’nın güçlü olduğunu” ve bir saldırıya dayanabileceğini düşünüyordu. Abadan'daki petrol boru hatlarının Basra Körfezi'ne akışının korunması hayati öneme sahipti; hükûmet bu görev için bir tugay tahsis etti. Cox, sınır hattının ne kadar kırılgan olduğunu kendi deneyimlerinden iyi biliyordu. Hızlı, etkin, yorulmaz, enerjik ve yolsuzluğa bulaşmayan bir asker-diplomat olarak büyük saygı görmekteydi. Yerli halklara, Araplara ve Perslere içten bir ilgi duyuyor; keskin zekâlı ve sabırlı bir dinleyici olarak öne çıkıyordu. Politikacı kimliğiyle Arapça ve Türkçeyi iyi konuşuyordu. Ancak ne zaman susacağını da bilirdi: özellikle bedevîlerin huzurunda çoğu kez sessiz kalır, fakat doğru zamanda konuşarak Arap duyarlılığı üzerinde derin bir izlenim bırakırdı. Gertrude Bell’in gözünde vazgeçilmez ve yakın bir dost olmuştu; Bell onu sevgiyle takdir etmekteydi.

1914’e gelindiğinde Cox, Gertrude Bell ve T. E. Lawrence ile birlikte Arap milliyetçiliğinin savunucusu hâline gelmişti. 1916 Nisan’ında Lord Kitchener, General Halil aracılığıyla “Kut halkına” 2 milyon sterline kadar uzanan aleni rüşvet tekliflerinde bulununca, Cox bu duruma öfkeyle karşılık verdi ve Leachman’ın süvari tugayı ile birlikte Basra’ya döndü. Gertrude Bell, Mart 1916’da Sir Percy ve eşi Lady Cox ile birlikte kaldığını, karargâhın hemen yanındaki evde yaşadığını rapor etmiştir. 8 Mart’ta Cox, istihbarat topladığı Buşehr’den dönmüştü. Mayıs ayında ise Lloyd George, Londra’dan gelen birimler arasına katıldı; çünkü yürüttükleri faaliyetler “askerî değil, siyasî”ydi ve “Mısır bağlantısı” yeni kurulan Arap Bürosu idi.

Bağdat’ın Fethi ve Zaferi

Cox’un savaş süresince başlıca önceliği, İbn Suud’un Osmanlıların safına geçmesini engellemekti. Bu amaçla Ahsa Vahası’nda Arap Şeyhi ile bir araya geldi ve burada ayda 5.000 sterlin sübvansiyon garantisi veren bir Antlaşma imzalandı. Cox, çöl krallıkları için rakip bir aday olan Mekke Emiri Hüseyin’nin destekçisi olarak Sir Mark Sykes’in ön plana çıktığını biliyordu. Bu hassas diplomatik denge, General Maude’un Mart 1917’de Bağdat’ı ele geçirmesiyle ivme kazandı; Aralık ayında ise Allenby Kudüs’ü aldı. Cox, Mezopotamya ve Filistin harekâtlarına katıldı; Mayıs 1917’de Onursal Tümgeneral rütbesine terfi ettirildi. Bu dönemde, daha önce Mukimliği sırasında da temas kurduğu Necid’in güçlü hükümdarı İbn Suud ile ilişkilerini daha da kuvvetlendirdi ve "Kokus" lakabını kazandı.

Bir yıl boyunca Cox, Bağdat Hükûmeti nezdinde merkezi önemdeydi. Geniş bir konakta yaşamaktaydı ve burada üst tabakadan Arap şeyhlerini ağırlamaktaydı; Fahad Bey ve diğerlerinin gelişi, Britanya Mukimliği’ne olan güveni artırdı. 8 Eylül 1918’de ilk kez Tahran’ı ziyaret etti. Müzakerelerin büyük kısmı tamamlandıktan sonra Kasım 1918’de Cox, Britanya’nın Tahran’daki ilk büyükelçisi olarak görevlendirildi. Osmanlı İmparatorluğu ile düşmanlıkların sona ermesiyle birlikte Cox, Tahran’da vekâleten minister unvanıyla görev yaptı ve İngiliz-İran Antlaşması üzerine müzakereleri yürüttü. O kış Avrupa’ya döndü ve 1919’da Paris Barış Konferansı’na katıldı.

Irak Yüksek Komiserliği’ne Atanması ve 1920 Irak İsyanı

1920 Irak İsyanı sonrasında, Britanyalı sömürge yöneticileri bölgeyi idare etmenin daha etkili ve daha düşük maliyetli bir yolunun, Britanya nüfuzunun daha az görünür olduğu bir Irak hükûmeti kurmak olacağını düşündüler. Bu ortamda Sir Percy Cox, Kutü’l-Amâre üzerinden geçerek Bağdat’a yerleşti ve Irak Mandası kapsamında ilk Yüksek Komiser olarak görevine başladı.

Daha sonra, Britanya’nın bu yeni politikası ve karşılaşılan zorluklar üzerine Lady Bell’e yazdığı mektupta Cox şu değerlendirmeyi yaptı:

"Önümdeki görev ne kolay ne de cazipti. Üstlenmek üzere geldiğim bu yeni siyaset çizgisi, mevcut idarenin vitrininin Britanyalıdan Arap’a doğru tam anlamıyla ve zorunlu olarak hızlı bir dönüşümünü gerektiriyordu; bu süreçte Britanyalı ve Britanya-Hindistanlı personelin sayısı da önemli ölçüde azaltılacaktı."

Yüksek Komiser sıfatıyla Cox, eski Osmanlı memurlarıyla ve çeşitli kabile, mezhep ve dinî liderlerle iş birliği yaptı; isyan sonrasındaki çalkantılı dönemi atlatmak amacıyla büyük ölçüde Araplardan oluşan geçici bir hükûmet yahut “Devlet Konseyi”nin kurulmasına öncülük etti. Konsey başkanlığına, Sünni bir dinî lider olan ve aynı zamanda Nakibüleşraf unvanını taşıyan Abdurrahman el-Gillani’yi seçti. Konsey üyeleri ise Cox’un Britanya politikalarını destekleyeceğine güvendiği yerel seçkinlerden seçilmişti. Bu geçici hükûmetin başarılı biçimde işlemesi, Cox’un 1921 yılında Yeni Sömürgeler Bakanı Winston Churchill tarafından toplanan Kahire Konferansı’na katılmasına imkân sağladı.

1921 Kahire Konferansı ve Emir Faysal’ın Tahta Çıkışı

Irak Kralı olarak taç giyen Faysal. Oturmakta olan Faysal’ın sağında Britanyalı Yüksek Komiser Percy Cox ve Teğmen Kinahan Cornwallis, solunda ise Mezopotamya’daki tüm Britanya kuvvetlerinin başkomutanı General Aylmer Haldane yer almakta.

1921 Kahire Konferansı’na girerken Cox’un önem atfettiği iki temel mesele vardı: Irak’taki Britanya harcamalarının azaltılması ve ülkeyi yönetecek bir hükümdarın belirlenmesi. İlk meseleye çözüm olarak Cox, harcamaların derhâl azaltılmasını ve Mezopotamya’dan birliklerin çekilmesini önerdi. Irak tahtı içinse Cox, Britanya’nın savaş sırasında McMahon–Hüseyin Yazışmaları çerçevesinde özel ilişkiler kurduğu Mekke Emiri Hüseyin’in oğullarından birinin en uygun seçenek olduğunu düşünüyordu. Konferansta Şerif’in oğlu Faysal öne çıktı; Cox, Faysal’ın Birinci Dünya Savaşı’ndaki askerî tecrübesi ve geniş siyasî becerileri nedeniyle Irak’ı yönetebilecek ve ordu kurabilecek en nitelikli aday olduğunu belirtti.

Cox daha sonra Faysal lehine alınan kararın "en kolay ulaşılabilecek karar" olduğunu yazacaktı; zira yerli adayların büyük Irak partileri arasında bölünmeye yol açacağını, Faysal’ın ise tecrübesi ve saygı gören aile ismi sayesinde “genel, olmasa da yaygın halk desteğine” sahip olacağını öne sürmüştü. Faysal’ın arzusuyla bir tür halk oylaması düzenlendikten sonra Cox, 23 Ağustos 1921’de Bağdat’ta onu Irak Kralı olarak ilân etti. Bu taç giyme töreniyle birlikte, Cox’un kurduğu geçici kabine istifa etti.

"...Uzunca bir süredir Sir Percy ile İbn Suud arasında mektuplaşma sürmekteydi. Kasım ayında Hayıl’in onun tarafından fethedilmesi, sınırlarını Irak’la bitişik hâle getirdi. Sir Percy, kendisiyle Faysal arasında bir antlaşma düzenleme konusunda isteklidir."

Cox, Yüksek Komiserlik görevinin kalan yıllarında Irak hükûmeti üzerinde önemli etkisini sürdürdü. Emir Faysal’a gerektiğinde danışmanlık yapmak ve baskı uygulamak suretiyle perde arkasından yönlendirici rol oynadı. 2 Haziran 1922’de Emir Faysal’ın doğum günü, Bağdat’taki Yüksek Komiserlik konağında düzenlenen resmî bir kabulle kutlandı.

Gertrude Bell’in ölümünden sonra yaptığı methiyede Cox, şu tarihi olayı hatırlattı: “20 Nisan 1923’te, Türkiye ile bir antlaşma imzalandı. Protokolde şu hüküm yer almaktaydı: ‘Bu Protokol’de yer alan hiçbir şey, yeni bir antlaşmanın yapılmasını engellemez... ve belirtilen sürenin sona ermesinden önce müzakereler başlatılacaktır.’” Bu ifade, sonrasında Naziler tarafından kullanılan sahte belge olan Siyon Bilgelerinin Protokolleri’ni ifşa edip geçersiz kılınmasına engel teşkil etmiyordu. Uluslararası Yahudi topluluğu bu metni açıkça reddetmişti. Öte yandan San Remo Antlaşması, Britanya’nın Filistin Mandası’nı üstlendiğini açıkça kabul ediyor ve böylece Yahudi vatanı fikrini resmen tanıyordu.

Tahran'da Vekil Siyasî Mukimlik

Sir Percy Cox, 9 Ağustos 1919 tarihinde İngiliz-İran Antlaşması imzalandığında Britanya’nın Tahran’daki vekil temsilcisiydi. Bu süreçte Vusukü’d-Devle ile resmî mektuplaşmalar gerçekleştirdi. İran tarafı, üç temel ayrıcalığın kabul edilmesini talep ediyordu: toprak, ticaret ve gümrük anlaşmaları. Ancak İran, Britanya’nın çok taraflı diplomasi yaklaşımını benimsememekteydi. Britanya ile ilk temas Paris Barış Konferansı sırasında kurulmuştu. İranlılar, Wilson İlkeleri uyarınca ulusların kendi kaderini tayin hakkını benimsemek istiyordu.

İmparatorluk, İran’a kredi, mali ve askerî uzmanlık sağladığı gibi; liman, iskele, köprü ve demiryolu gibi altyapı yatırımlarına da girişti. Eylül 1919 sonuna gelindiğinde, Beyaz Ordu açısından durum kötüleşti ve bu nedenle Vusuk, Britanya elçiliğiyle temas kurarken; Fîruz Nusratü'd-Devle ise Paris’te Britanya büyükelçisiyle görüştü. Londra’da Lord Curzon, Fîruz’un 15 Ekim 1919’daki ziyareti sonrası Rusya’yı İran’dan uzak durması için sert biçimde uyardı. Ancak Vusuk, Britanya ile iş birliği yaparak kendisini halkın gözünde "sınıf düşmanı" konumuna sokmuş oldu. Aynı dönemde, Ekim 1919’da Britanya’nın özel bir heyeti, Beyaz Ordu’yu Bakü’den çekilmesi konusunda uyardı. Kasım ayında ise Cox, Horasan Eyaleti’nin savunulması amacıyla İngiliz askerî birliklerinin gönderilmesini talep etti.

Cox’un İranlılarla olan ilişkileri görece sınırlıydı. Bir yandan bu geniş ülke, Osmanlı’nın Mezopotamya’daki faaliyetlerine ve Rusya’nın olası istilalarına karşı bir tampon bölge işlevi görmekteydi; öte yandan Hindistan ve Londra’ya olan uzaklığı sebebiyle Britanya’nın doğrudan ilgisinin zayıf kaldığı bir alandı. Dışişleri Bakanı Lord Curzon, 17 Mayıs 1920 tarihli mektubunda Cox’a, Britanya’nın bölgede görev yapan küçük misyona askerî destek sağlayamayacağını bildirmek zorunda kaldı.

Bu sırada Britanya, Sovyetlerle bölgedeki askerî ve ticari çıkarlarının toprak bütünlüğüne saygı gösterileceği yönünde güvence elde etmeye çalışıyordu. Ancak Curzon, Sovyetlerle herhangi bir müzakerenin yapılmasından son derece rahatsızdı; onlara güvenilmezdi ve bu nedenle İran’ın ayrı bir ön antlaşma müzakere edeceğini Cox’a bildirmedi. İranlılar da kendi gelecekleri konusunda endişeliydiler; ancak Curzon, geleneksel Britanyalı soğukkanlılığıyla Cox’a “her şeyin yoluna gireceği” telkininde bulunuyordu. Yine de, Rusya’ya baskı uygulamak için ticaret ambargoları ve yaptırımları en doğru yol olarak görmekteydi.

Ancak Curzon’u asıl zorlayan şey, Fîruz’un yardımı Fransa’dan istemeye yönelmesiydi. Bu tutum, Fransız Dışişleri Bakanı Stéphen Pichon’un Tahran’da övgülerle anılmasına neden oldu. Durum, Britanya çıkarlarının aşağılandığı şeklinde yorumlandı ve bu politika değişimi “renversement des alliances” (ittifakların tersine çevrilmesi) olarak adlandırıldı. Curzon’un kibirli olarak algılanmasının nedeni, bölgedeki istikrarsızlığın Hindistan üzerindeki sonuçlarının farkında olmasıydı.

Yeni İran Başbakanı, selefinin belirlediği gündemi sürdürmek zorundaydı; bu gündem, İngiliz-İran Petrol Antlaşması’nı sonuçlandırmayı içeriyordu. Ancak Britanya açısından anayasal bir çıkmaz söz konusuydu: Rus işgali altındaki bir bölgede yapılan antlaşmayı Parlamento nasıl onaylayabilirdi? İranlılar ise buna karşılık olarak Britanya birliklerinin çekilmesini talep etti; bu talep, 3 Aralık 1920’den itibaren Moskova’ya karşı uzlaşmacı bir jest olarak değerlendirildi.

Doğu Krallıkları Hakkında Değerlendirme/Sonuç

Cox’un Yüksek Komiserlik görevindeki son yılları (1921–1922), “henüz emekleme aşamasındaki Irak Devleti”ni tesis eden İngiliz-Irak Antlaşması müzakereleriyle geçti. Faysal’ın Irak Mandası’na olan itirazı ve resmî bağımsızlık talebi, diplomatik incelik gerektiren bir sorundu. Britanya ise Irak’taki çıkarlarını korumak, ancak bu süreçte doğrudan bir hâkimiyet görüntüsü vermemek istiyordu.

Bu amaçla Cox, Irak’a manda sisteminin temel hükümlerini dayatan fakat “manda” terimini kullanmaktan kaçınan; aynı zamanda Faysal’a, örneğin İbn Suud gibi rakiplere karşı Britanya koruması sağlayan bir antlaşma tasarladı. Bu antlaşma 10 Ekim 1922’de imzalandı. Ancak öncesinde, Ağustos ayında Saray arazisinde bir darbe girişimi sayılabilecek bir olay yaşandı. Cox’un yokluğunda, Bağdat Nakibi birtakım muhaliflerin şikâyet dilekçelerini imzaladı; bu kişiler derhal vatana ihanet suçlamasıyla tutuklandı. Bu olayın hemen ardından Cox, Ukayr’da İbn Suud ile olan iyi ilişkisini kullanarak Suudi Arabistan, Irak ve Kuveyt arasındaki sınırları belirledi; böylece Britanya’nın Irak’ı Suudilere karşı savunmak zorunda kalmayacağı bir denge kuruldu.Şablon:Additional citation needed Aynı yıl Cox’a GCMG unvanı tevdi edildi.

Ünlü seyyah, arkeolog ve yazar Gertrude Bell, mektuplarında Cox’un diplomasideki başarısını şöyle ifade eder: “İbn Suud, kendisinin ve ülkesinin geleceğinin bizim iyi niyetimize bağlı olduğuna inanıyor ve bizimle asla bağlarını koparmayacaktır. Gerçekte antlaşma, tam da Sir Percy’nin çizdiği hatlar doğrultusunda hazırlanmıştır.”

Bu gelişmeler, Cox’un Yüksek Komiser olarak gerçekleştirdiği son büyük icraat oldu. 4 Mayıs 1923’te görevden emekli oldu ve yerine Sir Henry Dobbs atandı. Dobbs, 1929 yılına kadar Irak Krallığı’nın Yüksek Komiserliği görevini sürdürdü.

Cox ise, kuzey Irak sınırı konusunda Türkiye ile yürütülecek müzakerelerde Tam Yetkili Temsilci (Plenipotentiary) olarak görevlendirildi. Bu süreçte büyük bir husumet mevcuttu: Türk tarafı, Britanya’nın 1919’daki sözde Ermeni katliamları ve Doğu Anadolu’daki Kürtlerin geleceği konusundaki eleştirel tutumundan rahatsızdı. Cox ise Halil Bey Bedirhan ve Kürdistan Teali Cemiyeti mensuplarıyla temas hâlindeydi; Kürt taleplerinin de dikkate alınması gerektiğini savunuyordu.

Ertesi yıl Cox, Cenevre Konferansı’nda da Tam Yetkili Temsilci olarak görev yaptı. Mayıs 1925’te David Lloyd George ile birlikte yasadışı silah sevkiyatlarını denetleyen “Silah Ticareti Kontrolü Sözleşmesi”nin hukukî çerçevesini hazırladı. Aynı yıl Oxford Üniversitesi tarafından kendisine Fahri Hukuk Doktorluğu (Doctor of Civil Laws) unvanı verildi; dört yıl sonra ise Manchester Üniversitesi tarafından ikinci bir Fahri Hukuk Doktorluğu ile onurlandırıldı.

Gertrude Bell ile ilişkisi

Gertrude Bell

Cox, Irak’taki meslek hayatı boyunca adı geçen meslektaşı Gertrude Bell ile yakın temas hâlindeydi. İkili arasındaki ilişki, şüpheye yer bırakmayacak biçimde karşılıklı hayranlık ve saygıya dayanmaktaydı. Bell, yazılarında Cox'u “zarif ve sade bir vakar havasına sahip” biri olarak tanımlar, “nazikliği ve düşünceliliği”ni över ve kendisine karşı tutumunu “bir tür absürt hoşgörü” olarak niteler. Bell, Cox’un siyasî ve diplomatik becerisini över, onu “siyaset oyununda usta bir el” olarak tanımlar. Cox’un Irak halkı nezdindeki itibarına değinirken, İbn Suud ile temaslarını anlatırken şu ifadelere yer verir: “Birinin bu kadar nüfuz sahibi olması gerçekten hayret verici... Tarihte hiçbir Avrupalının Doğu zihninde böylesine derin bir etki bıraktığını sanmıyorum.” Cox da Bell’e karşı aynı derecede yüksek bir takdirle yaklaşır, onun “yorulmak bilmeyen yardımını” anar.

Cox şunları yazar: “Gertrude’un bana duyduğu güvenin derecesi ve onun bana sunduğu sadık iş birliği ölçüsünde – ki bu iş birliğini benden sonraki halefim Sir Henry Dobbs için de aynı adanmışlıkla sürdürdüğünü biliyorum – görevimi sürdürebildim.”

Evliliği ve çocukları

Lady Cox (doğum adıyla Louisa Belle Cox, evlilik öncesi soyadı Hamilton) 1923 Doğum Günü Onur Listesi’nde Britanya İmparatorluk Nişanı Dâm Kumandanı (DBE) unvanına lâyık görüldü.

Çiftin tek oğlu Derek Percy Cox, 1917 yılında yirmi bir yaşında savaşta hayatını kaybetti, ve tek kızları doğumda vefat etti. Tek torunları ise Derek’in oğlu, Kraliyet Donanması’nda görev yapmış, daha önce uçuş teğmenliği yapmış olan Derek Percy Zachariah Cox’tu (1918–1942).

Emekliliği ve ölümü

Cox, Bağdat’tan ayrıldıktan sonra Britanya hükûmeti tarafından herhangi resmî bir göreve bir daha atanmadı, ancak çeşitli konferanslara delege olarak katıldı. Hayatının geri kalan kısmının büyük bölümünü Kraliyet Coğrafya Cemiyeti’ne adadı ve 1933’ten 1936’ya dek cemiyetin başkanlığını yürüttü.

Sir Percy Cox, 1937 yılında Bedfordshire’da, Melchbourne civarında çıktığı bir av sırasında aniden hayatını kaybetti. Kendini kötü hissedince attan indi ve atının yanında yola yığıldı; bir başka avcı olan Lord Luke tarafından bulunduğunda çoktan vefat etmişti. Adli tabip ölüm sebebini kalp yetmezliği olarak kaydetti.

Popüler kültürdeki yeri

Türkiye: 2018-2019 yılları arasında TRT 1'de yayınlanan Mehmetçik Kutlu Zafer adlı televizyon dizisinde Cox karakteri için bu şahsiyetten esinlenilmiştir ve İlker Aksum tarafından canlandırılmıştır.

Ayrıca bakınız

• 1920 Irak İsyanı
• Mezopotamya Mandası
• I. Faysal
• 1922 İngiliz-Irak Antlaşması