Reyik Okyanusu

Paleozoik’in Başlarında Rheik Okyanusu’nun Gelişimi

Rheik Okyanusu (ya da Türkçede bazen Reyik Okyanusu), Paleozoik Çağ’da yer alan en önemli okyanuslardan biriydi. Bu okyanus, dönemin iki büyük paleokıtası olan Gondvana ile Laurussia (Laurentia–Baltica–Avalonia birleşimi) arasında uzanıyordu. Rheik Okyanusu’nun kapanmasına ait jeolojik izler, günümüzde Meksika’dan Türkiye’ye kadar yaklaşık 10.000 kilometrelik geniş bir alanda takip edilebilmektedir. Bu okyanusun kapanması, Pangea süperkıtasının oluşumuna zemin hazırlamış ve bunun sonucunda Varisk, Allegheny ve Ouachita sıradağları gibi önemli orojenez (dağ oluşumu) süreçleri ortaya çıkmıştır.

Tarihçesi

Paleozoik Zaman’ın başlarında, yaklaşık 540 milyon yıl önce, Dünya üzerindeki kara kütlelerinin büyük bölümü, Gondvana adlı paleokıta olarak güney kutbu çevresinde toplanmış durumdaydı. Bunun istisnasını ise Laurentia ve Baltica gibi birkaç küçük kıta parçası oluşturuyordu. Gondvana, Laurentia ve Baltica arasında yer alan bu eski okyanusa Lapetus Okyanusu adı verilmektedir. Gondvana’nın kuzey kenarı, Ediacaran Dönemi boyunca etkili olan Cadomian orojenezi tarafından şekillendirilmişti. Bu orojenez, okyanusal kabuğun Gondvana’nın altına dalması (subdüksiyon) sonucu oluşmuş, kordilyera tipi volkanik bir yay sistemi meydana getirmişti.

Daha sonra, bir orta okyanus sırtının Gondvana’nın altına eğik bir açıyla dalması ile birlikte, Gondvana’nın kuzey kıyısı boyunca bir dizi gerilmeli havza gelişmeye başladı. Geç Kambriyen’den Erken Ordovisiyen’e kadar olan süreçte, bu gerilmeli havzalar Gondvana’nın kuzey kenarı boyunca uzanan bir rift sistemine dönüştü. Bu rift zamanla, Avalonia ve Carolina gibi küçük kıta parçalarını ana Gondvana kara kütlesinden ayıran orta okyanus sırtına evrildi ve sonuç olarak Erken Ordovisiyen döneminde Rheik Okyanusu oluştu.

Avalonia ve Carolina mikro-kıtaları, yaklaşık 480 milyon yıl önce (Geç Kambriyen – Erken Ordovisiyen) döneminde Gondvana'dan ayrılmaya başladı. Bu ayrılma, Gondvana’nın kuzey kenarındaki rift sisteminin aktifleşmesiyle gerçekleşti. Kıtaların kuzeye doğru sürüklenmesi, Rheik Okyanusu’nun giderek genişlemesine yol açtı. Okyanus, bu süreçte sürekli yeni okyanusal kabuk üreterek büyüdü ve yaklaşık 430 milyon yıl önce, yani Silüriyen Dönemi’nde, yaklaşık 4.000 kilometrelik (2.500 mil) maksimum genişliğine ulaştı. Ancak aynı zaman diliminde, batı tarafta başka bir büyük levha hareketi gerçekleşiyordu: Avalonia–Carolina bloğu, kuzeydeki Laurentia kıtası ile yaklaşmakta ve bu iki kara parçası arasındaki Iapetus Okyanusu kapanmaktaydı. Sonunda bu kıtasal çarpışma, yaklaşık 420–400 milyon yıl önce Geç Silüriyen ile Erken Devoniyen arasında tamamlandı ve bunun sonucu olarak Appalachian orojenezi (dağ oluşum kuşağı) meydana geldi. Bu orojenez, bugün Kuzey Amerika'nın doğusunu boydan boya kat eden Appalachian Dağları’nın çekirdeğini oluşturan çok büyük bir kıtasal sıkışmayı ve dağ yükselimini ifade eder. Bu süreç, hem Iapetus Okyanusu’nun tamamen ortadan kalkmasına hem de Rheik Okyanusu’nun nihai kaderinin şekillenmesine zemin hazırlayan bir dönüm noktasıydı.

Rheik Okyanusu’nun kapanma süreci, yaklaşık 419 milyon yıl önce başlayan Erken Devoniyen Dönemi’nde başladı ve yaklaşık 359–323 milyon yıl öncesine denk gelen Mississippiyen Dönemi’nde tamamlandı. Bu süreçte, Gondvana ile Laurentia kıtalarının birbirine doğru hareket ederek çarpışması gerçekleşti ve böylece devasa süperkıta Pangea’nın oluşumu tamamlandı. Bu kıtasal çarpışma, Paleozoik Çağ boyunca oluşmuş en büyük ve karmaşık orojenezlerden birini tetikledi. Bu orojenez, farklı bölgelerde birbirinden ayrı ama bağlantılı dağ oluşum süreçlerine yol açtı: Varisk ve Allegheny orojenezleri, Gondvana’nın Batı Afrika kıyı kuşağı ile Güney Baltika ve Doğu Laurentia arasında gerçekleşti. Varisk orojenezi, günümüzde özellikle Batı ve Orta Avrupa’da izleri görülen büyük dağ kuşaklarının temelini oluşturur. Allegheny orojenezi ise, bugünkü Kuzey Amerika’nın doğusunda yer alan ve Appalachian Dağları olarak bilinen sıradağların ana oluşum evresidir.

Öte yandan, Ouachita orojenezi, Rheik Okyanusu’nun güney kesimlerinde, Gondvana’nın Amazonya kıyısı ile Güney Laurentia arasındaki çarpışmayla oluştu. Bu orojenez, özellikle günümüz Amerika Birleşik Devletleri’nin güneyinde bulunan Ouachita Dağları’nın temelini oluşturmuştur. Rheik Okyanusu’nun kapanması ve bu büyük orojenezlerin oluşumu, Dünya’nın tektonik evrimi açısından önemli bir dönemeçtir. Bu süreçle birlikte süperkıta Pangea’nın şekillenmesi tamamlanmış ve Paleozoik’in sonlarına doğru karasal ortamda dramatik değişimler yaşanmıştır.

Yaşam Döngüsü Ve Ekosistem

Rheik Okyanusu, Ordovisiyen’den Karbonifer dönemlerine kadar uzanan Paleozoik Çağ’da tropikal ve ılıman kuşaklarda yer alarak zengin ve çeşitli bir deniz ekosistemine ev sahipliği yaptı. Besin zincirinin temelini oluşturan fitoplanktonlar ve mikroskobik algler, güneş ışığını kullanarak birincil üretici olarak görev yaparken, bunları tüketen zooplanktonlar ve küçük kabuklular ekosistemin ikinci basamağını oluşturdu. Silüriyen ve Devoniyen’de büyük resif yapıları oluşturan tabulate ve rugose koralleri, deniz tabanında yaşayan trilobitler, brachiopodlar ve nautiloidler gibi omurgasızlar ekolojik çeşitliliği artırdı. Devoniyen dönemi, "Balık Çağı" olarak anılır; çünkü bu dönemde kemikli ve kıkırdaklı balıklar hızla çeşitlenirken, büyük predatör nautiloidler ve ilk köpek balığı ataları gibi üst düzey yırtıcılar denizlerde hüküm sürdü. Rheik Okyanusu’nun kapanma süreciyle birlikte, habitatlar daralmış ve oluşan dağ kuşakları, deniz ekosistemlerinde önemli değişimlere yol açmış, bazı türlerin yok olmasına, bazılarının ise yeni çevresel koşullara uyum sağlamasına neden olmuştur.