Rup lehçeleri

Rup lehçeleri
Rup lehçeleri
Bölge	Güney Bulgaristan
Etnisite	Bulgarca
Dil ailesi	Hint-Avrupa Baltık-Slav Slav Güney Slav Bulgarca; ; ; ;
Diyalektler	Pomakça; Strandzha; Trakya; Hvoyna; Chepino; Paulician; Zlatograd; Babyak; Razlog; Serres-Nevrokop;
Yazı sistemi	Kiril alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3	–

Rup lehçeleri (Bulgarca: Рупски говори) veya Güneydoğu lehçeleri, yat sınırının doğusunda^[a] yer alan bir grup Bulgar lehçesidir ve Doğu Bulgar lehçelerine dâhil edilir. Rup lehçeleri; Trakya'nın güney kesimi, yani Strandzha, Haskovo bölgesi, Rodop Dağları ve Pirin Makedonyası'nda konuşulmaktadır.

Genel bakış

Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı öncesinde Rup lehçeleri çok daha geniş bir alana yayılmıştı ve Doğu Trakya, Batı Trakya ve Yunan Makedonyası'nın doğu kesimlerini kapsıyordu. Savaşların ardından, bu bölgelerdeki Bulgar nüfusunun çoğu kaçtı ya da Bulgaristan’a yeniden yerleştirildi. Günümüzde, Bulgaristan dışında Rup lehçeleri yalnızca Yunanistan’da ve Batı Trakya’da yaşayan Pomaklar tarafından konuşulmaktadır.

Kuzeybatı lehçeleri veya Balkan lehçelerinin aksine, Rup grubuna dâhil olan lehçeler homojen değildir ve büyük ölçüde farklı fonolojik özellikler gösterir. Bu lehçeleri ortak bir gruba dâhil eden unsur, Eski Kilise Slavcasındaki ѣ (yat) harfinin geniş yelpazedeki yansımalarıdır. Batı Bulgar lehçelerinde yat sesi tüm konumlarda yalnızca [ɛ] olarak görülürken ve Balkan lehçelerinde, sonraki hecenin yapısına bağlı olarak [ʲa] veya [ɛ] olarak değişirken, Rup lehçeleri çok sayıda farklı yansıma sergiler. Bu yansımalar şunları içerebilir: Tüm konumlarda [ʲa], tüm konumlarda geniş "e" ([æ]), sert bir heceden önce [ʲa] ve yumuşak bir heceden önce geniş "e" ([æ]), vurgulu hecede geniş "e" ([æ]) ve vurgusuz hecede normal "e", vb.

Fonolojik ve morfolojik özellikler

Aşağıdaki fonolojik ve morfolojik özellikler tüm Rup lehçeleri için geçerlidir:

Standart Bulgarcada olduğu gibi, Proto-Slavca kökenli tʲ / dʲ sesleri щ / жд ([ʃt] / [ʒd]) olarak korunmuştur:
Örnekler: леща (mercimek), между (arasında).
Kelimenin tüm olası konumlarında büyük sayıda palatal (yumuşak) ünsüz bulunur:
Örnek: кʲитʲкʲи → Standart Bulgarcada китки (bilekler).
Yumuşak (palatal) ж (/ʒ/), ш (/ʃ/), ч (/t͡ʃ/) ünsüzleri korunmuştur:
Örnek: жʲаба → Standart Bulgarcada жаба (kurbağa).

Bu özellik, Rup lehçelerinin arkaik (eski) yapısını gösterir, çünkü diğer tüm Bulgar lehçelerinde bu ünsüzler sertleşmiş ve artık sert ünsüzler grubuna dâhil edilmiştir.

Tüm konumlarda "х" (/x/) ünsüzü korunmuştur:
Örnek: ходи (yürür).
Geniş çapta görülen dudaksılaştırma (labializasyon): i sesi → u sesine dönüşebilir.
Örnek: йуме → Standart Bulgarcada име (isim).
"-дн-" ünsüz grubunun "-нн-"'ye dönüşmesi:
Örnek: гланна → Standart Bulgarcada гладна (aç) (Bkz. Subbalkan lehçesi).

Rup lehçelerinin bölünmesi

Rup lehçeleri, coğrafi temellere dayalı olarak batı ve doğu Rup lehçeleri şeklinde iki alt gruba ayrılan "gerçek" Rup lehçeleri ve Rodop lehçeleri olmak üzere iki büyük gruba ayrılabilir. Bu iki grup bazen ayrı lehçe grupları olarak ele alınmaktadır.

"Gerçek" Rup lehçeleri arasında Strandzha lehçesi, Trakya lehçesi, Serres-Nevrokop lehçesi ve belirli ölçüde Babyak lehçesi ile Razlog lehçesi yer alır. Rodop lehçeleri ise Pomakça, Hvoyna lehçesi, Pavlikyan lehçesi ve Chepino lehçesindennden oluşurken, Zlatograd lehçesi bu iki grup arasında geçiş özelliği gösterir.

Babyak lehçesi ve Razlog lehçesi, Eski Kilise Slavcasındaki ѣ (yat) harfinin yansımaları nedeniyle genellikle Rup lehçeleri içinde sınıflandırılır. Ancak, diğer fonolojik özelliklerinin büyük bir kısmı Güneybatı Bulgar lehçelerine, özellikle de Samokov lehçesi ve İhtiman lehçesine benzemektedir. Bu nedenle genellikle bu iki grup arasında geçiş niteliğinde oldukları kabul edilir.

"Gerçek" Rup lehçelerinin fonolojik ve morfolojik özellikleri

Eski Kilise Slavcasındaki yat (ѣ) harfi, sert bir heceden önce genellikle [ʲa], yumuşak bir heceden önce ise geniş e [æ] olarak yansır: бял/б[æ]ли yerine resmi Bulgarcada olduğu gibi бял/бели (beyaz).

Vurgu almayan /a/, /ɛ/ ve /ɔ/ seslerinin azaltılması, bu azalma Balkan lehçelerinde daha zayıf, ancak resmi Bulgarcada kabul edilenden daha güçlüdür.
Yumuşak (palatal) bir ünsüzden sonra ve yumuşak bir heceden önce "a" sesinin /ɛ/ veya geniş e ([æ])'ye dönüşmesi:
- жаба-жеби/ж[æ]би (kurbağa-kurbağalar)
- чаша-чеши/чæши (bardak-bardaklar)
- пиян-пийени/пий[æ]ни (sarhoş [tekil]-sarhoş [çoğul])

Bu özellik, Resmi Balkan lehçesi ile benzerlik gösterir. Ancak resmi Bulgarcada Batı Bulgar lehçelerindeki biçimler benimsenmiştir (жаба-жаби, чаша-чаши, пиян-пияни).

Eski Kilise Slavcasındaki ѫ (yus) ve ъ sesleri, Standart Bulgarcadaki gibi ъ ([ə]) olarak korunur:
- мъш, сън (adam, uyku).
Eski Kilise Slavcasındaki küçük yus (ѧ) ve ь harfleri için [ɛ] sesi kullanılır (Standart Bulgarcada küçük yus için [ɛ], küçük jer için [ə] kullanılır).
Nitelik belirten sıfatlarda -ски yerine -цк[ʲ]и ekinin kullanımı:
- Standart Bulgarcadaki женски (kadın) yerine женцк[ʲ]и.

Rodop lehçelerinin fonolojik ve morfolojik özellikleri

Rodop lehçeleri; Rup lehçelerinin orta bölümünü, yani merkez ve batı Rodopları kapsar. Dağlık arazi yapısı ve 20. yüzyılın başlarına kadar süren göreceli izolasyon nedeniyle, Rodop lehçeleri hem çok iyi korunmuş hem de diğer Bulgar lehçelerine kıyasla oldukça özgün hale gelmiştir. Rodop lehçelerinin ortak fonolojik ve morfolojik özellikleri şunlardır:

Eski Kilise Slavcasındaki yat harfinin tüm pozisyonlarda ve vurgu ile takip eden hecenin yapısına bakılmaksızın geniş e (æ) olarak telaffuz edilmesi:

бæл/бæли → Standart Bulgarcada бял/бели (beyaz)
голʲæм/голʲæми → Standart Bulgarcada голям/големи (büyük)

Bu özellik, geniş e'nin Eski Kilise Slavcasındaki yat sesinin orijinal telaffuzu olduğu kabul edildiğinden, Rodop lehçelerini son derece arkaik kılar.

Yumuşak (palatal) bir ünsüzden sonra gelen "a" sesinin tamamen geniş e (æ) sesine dönüşmesi:

жʲæбa (kurbağa)
чʲæшa (fincan)

Eski Kilise Slavcasındaki büyük yus (ѫ), küçük yus (ѧ), ь ve ъ harfleri birleşerek tek bir ses haline gelir. (Bu ses, bireysel lehçeye bağlı olarak değişiklik gösterir).

дж /dʒ/ ve дз /dz/ ünsüzlerinin bulunmaması; bunların yerine sırasıyla ж /ʒ/ ve з /z/ ünsüzlerinin kullanılması:

жʲам → Standart Bulgarcada джам (pencere camı)

Notlar

^ "Yat sınırı", Eski Kilise Slavcasındaki ѣ (yat) harfinin Bulgarcada nasıl farklı şekillerde telaffuz edildiğini belirleyen bir dilbilimsel sınırdır. Rup lehçeleri bu sınırın doğusunda yer aldığı için Doğu Bulgar lehçelerine dâhil ediliyor.

Kaynakça

Pilbrow, T (1997). "The Nation and its Margins: Negotiating a National Identity in Post-1989 Bulgaria". Field and International Study Program, College of Human Ecology, Cornell University & Dept. of Sociology and Anthropology, Central Connecticut State University. Anthropology of East Europe Review. 15(2): 68.
Stoykov, S. (2002). "Bulgarian Dialectology" (4 bas.).
Karakaş, S. (2022). "Applicatives in Pomak". Collection of M.A. Theses, Boğaziçi University.
Turan, Ö. (2007). "Pomaks, Their Past and Present". 19(1). Routledge: Journal of Muslim Minority Affairs: 69. doi:10.1080/13602009908716425.

[1] "Yat sınırı", Eski Kilise Slavcasındaki ѣ (yat) harfinin Bulgarcada nasıl farklı şekillerde telaffuz edildiğini belirleyen bir dilbilimsel sınırdır. Rup lehçeleri bu sınırın doğusunda yer aldığı için Doğu Bulgar lehçelerine dâhil ediliyor.

[a]