Tığujıqo Qızbeç
 Tığujıqo Qızbeç Şeretlıqo  | |
|---|---|
 Qızbeç'i bizzat tanıyan James Bell tarafından çizilen portre | |
| Lakabı | Çerkesya Aslanı[1][2] |
| Doğum | 1777 Naşhe, Şapsığya, Çerkesya |
| Ölüm | 1839/1840 (61-63 yaşlarında) Tuapse, Şapsığya, Çerkesya |
| Bağlılığı |  Çerkesya |
| Branşı | Süvari Komutanı |
| Hizmet yılları | 1796; 1810-1840 |
| Rütbesi | Dzepaşe/General |
| Çatışma/savaşları | Çerkes Devrimi |
| Ailesi | |
| Babası | Şeretlıqo Tığuj[3] |
| Kardeşleri | İsmi bilinmeyen 6 kardeş |
| Çocukları | Sayısı belirsiz savaşta ölen erkek çocuklar |
| Aile adı |
|
Tığujıqo Qızbeç Şeretlıqo (Adigece: ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, romanize: Şərəl'ıqo Tığujjıqo Qızbəç; Rusça: Тугужуко Казбич;[4] Kazbek, Ğezil Bek[1] veya Ğuz bek[1] olarak da yazılır), Çerkes aristokrat, asker ve komutan. Rus-Çerkes savaşı sırasında düşman hatlarına baskınlardaki başarılarıyla öne çıktı. Rus İmparatorluğu'ndan taraf değiştirmek veya savaşmayı bırakmak için on kez teklif aldı ancak reddetti.[1][3][5] Kendisini tanıyan James Bell, ona "Çerkesya Aslanı" denildiğini kaydetmiştir.[1] Kayıtlarda kaybettiği bir muharebe yoktur.[5] Şapsığ bölgesine liderlik etti.
Qızbeç hakkındaki kaynaklar ve çağdaşı yazarlar arasında Portfolio adlı dergisiyle[6][7] İngiltere'nin İstanbul Büyükelçiliği Sekreteri olan[6] ve Çerkeslere destek sağlayan[8] David Urquhart, The Times için Çerkesya'dan haber yapan seyyahlar Edmund Spencer[9][10] ve John E. Longworth[3][11][12] ile Urquhart'ın izinden giden ve İngiliz kamuoyuna mektuplar yazan James Stanislaus Bell[1][13] bulunur. Bunlardan son üçü Qızbeç ile bizzat tanışmış ve anılarını kaleme almıştır. O dönem yaşamış Çerkes yazarlar arasında Sultan Han-Girey Qızbeç hakkında bilgi vermektedir.[3] Rus tarafında, her ikisi de Kafkas Savaşı'na katılmış olan şair Mihail Lermontov[14] ve Rus Korgeneral ve Kafkas Savaşı'nın ilk ayrıntılı tarihçisi Vasily Alexandroviç Potto[15] ondan bahsediyor. Fyodor Şerbina da Qızbeç hakkında bilgiler sunuyor.[3] Bunun yanı sıra sözlü Çerkes geleneğinde Qızbeç adına türküler yazılmıştır.[3] Bu türküler, Qızbeç hayattakyen yazıldıkları ve Qızbeç tarafından da bilindiği için alışılmadıktı.[4][15] Qızbeç, bu türkülerde de "Çerkesya Aslanı" olarak geçer.[16]
Biyografi
[değiştir | kaynağı değiştir]İsim
[değiştir | kaynağı değiştir]Qızbeç ismi Qızılbeç isminin kısa hali olup, çeşitli kaynaklarda Ğuz Bek,[1] Ğezil Bek[1] ve Kazbek şeklinde de yazılmıştır. Osmanlı belgelerinde Kızıl Bey olarak geçer.[18] Qızbeç'in asıl soy adı Şeretlıqo olup,[4] Tığujıqo "Tığuj'un oğlu" anlamına gelmektedir. Tığuj kelimesi Çerkesçe bir isim olmakla beraber aynı zamanda "kurt" anlamına gelmektedir.[19] Çerkeslerin "-qo" soneki ile biten hem soyadları hem de lakapları vardı. Bu ek Türkçe adlardaki "-oğlu" ekiyle eş anlamlıdır.[19]
Gençliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Çerkesler tarihlerini yazmadıkları ve tüm bilgiler dış kaynaklarından geldiği için Qızbeç'in gençliği hakkındaki bilgiler detaylı değildir. 1777 yılında[3][5] bugünkü Krımsk şehrinin yakınlarında bulunan Naşhe (Adigece: Нашъхьэ; Beannaş olarak da bilinir) köyünde[2][3] birinci derece soylu Şeretlıqo ailesinde Şapsığların en önde gelen figürlerinden olan Yelmışequ'nun torunu olup, Şeretlıqo Tığuj'un[a] oğlu olarak[3] 7 çocuklu bir ailede doğdu. Şeretlıqo ailesinin Jane boyunun prens kollarından Beçkan'ın bir alt kolu olduğuna ilişkin bir teori bulunmaktadır.[b][20][21][22] Qızbeç'in gençlik yıllarında Canbolat Bolotoqo, Qızbeç'ten daha etkiliydi.[23]
Askerî kariyer
[değiştir | kaynağı değiştir]Qızbeç gençken Çerkesya'da köylülerin prenslere karşı isyanı başladı.[24][25][26] Soylu olmasına rağmen Qızbeç köylülerin tarafını seçti ve köylü isyancılarla beraber Bzıyiko Muharesi'nde yer aldı.[5] Bu olayın ardından Qızbeç 1796-1810 arasındaki hiçbir kaynakta geçmiyor. Çerkes sözlü hikâyelerine göre bu döndemde Qızbeç Anapa'daki Osmanlı paşası Hasan Paşa ile görüşüp hacca gitti.[27][28][29] 1810'da kesin olarak geri geldi ve yazılı kaynaklarda yeniden geçmeye başladı. Bunun ardından Çerkes ordusu için savaşmaya devam etti.[5] 1810'da Qızbeç'in de bulunduğu Çerkes ordusu, Olginske Kalesi'ni ele geçirdi.[30] 1810-1839 yılları arasında ün kazandı.[4] Bu dönemde Rus tahkimatlarına yapılan büyük Çerkes baskınlarının neredeyse tamamı onun adıyla ilişkilendirilir.[3]
Çerkesya'ya döndükten sonra Qızbeç, Kafkas hattındaki bazı Kozak stanitsalarına ve kalelerine karşı savaş ve baskınlar düzenledi. Ana rakibi Kozak atamanı Maksim Vlasov'du. 1820'de Qızbeç, Vlasov'u mağlup ederek şöhrete kazandı.[5] Vlasov döneminde Çerkes köylerine yönelik şiddet o kadar boyutlara ulaşmıştı ki, Çar I. Aleksandr onu Temmuz 1826'da görevinden aldı.[31] 1821'de Qızbeç, Şapsığ topraklarında bir Rus seferini bozguna uğrattı.[5] Aynı senenin Haziran ayında 1.000 kişilik ordusuyla Aleksandriyske Kalesi'ne saldırdı.[30] Ekim 1822'de Yelizavetinskaya Kalesi'ne yaptığı saldırıda yaralandı. Çerkesler Qızbeç'in Hızır (Çerkesçe Alebiy) ile görüştüğünü düşünüyordu.[30]
12 Mart 1823'te Qızbeç, 1.500 kişilik ordusuyla Kuban Nehri'ni geçerek Yelizavetinski yakınlarında inşa edilmekte olan bir köye saldırdı. Köydeki 200 kişilik Kozak birliğini mağlup ederken Aleksandrovski Kalesi'nden 200 Kozak ve 2 top takviyeye geldi, top atışları Çerkesleri durdurdu. Qızbeç saldırıya hazırlanırken General Vlasov'un ordusu yaklaştı; bunun üzerine Çerkesler geri çekildi. Kozaklar, Çerkesleri takip ederek saldırdı. Çatışmalarda Qızbeç bir çavuş ve iki askeri esir aldı, ancak Rus topları mevzii alıp ateş açınca Qızbeç'in büyük oğlu öldü ve cesedi Kozakların eline geçti.[32]
Sultan Han-Giray, onun hakkında şunları söylemişti:[4]
Tek yapmanız gereken Kızılbeç adına haberciler göndermek - binlerce kişi onun emrine girmek için akın edecektir
Sözlü kaynaklara göre Tığujıqo Qızbeç, Şapsığ sancağını tasarlayan ekibin parçasıydı.[4] Rusya sıklıkla üst sınıf Çerkesleri taraf değiştirmeye ikna etmeye çalıştı. Yüksek ayrıcalıklar sundular. Qızbeç, bu tekliflere direndi ve reddetti.[33] Bu tarz teklifleri kabul edenleri cezalandırdı.[3][34]
Albay Matveyev, 8 Kasım 1824 tarihli mektupta Tümgeneral Vlasov'a şunları yazıyordu:[27][28]
31 Ekim günü Cebi nehri vadisinde Abzahlar bir toplantı gerçekleştirdi. Bu toplantıya ünlü Şapsığ şövalyesi Kızbeç de katıldı ve bize saldırma kararı aldılar. Bunu yerine getirmek için Afıpsıp’ın üst taraflarından Şebj’e dek olan bölgede Kızbeç’ın akıncılar toplaması kararını oybirliği ile aldılar. Tsafe, Cebi, Akobış, Sup vadilerinde oturan Abzahlar hazırlar. Şapsığlarla birleşerek Kızbeç komutasında bu günlerde sefere çıkmaya hazırlar. 1.000 kişi kadar oluyorlar, eş zamanlı olarak pek çok yere saldırma kararı aldılar.
— Albay Matveyev
İngiliz Favell Lee Mortimer şunları söylemişti:[35]
Guzbeg adında bir Çerkes vardı (belki hâlâ hayattadır); ve "Çerkesya Aslanı" ünvanını kazandı. Sık sık asker gruplarını Ruslara saldırmak için yönlendiriyordu. Bir gün tarlada bazı Rus askerlerinin ekin biçtiğini gördü, yanlarına gitti. Askerler sırf onu görünce bile dehşet içinde kaçtılar ve iki yüz tırpanı tarlada bıraktılar. Tırpanları ele geçirdi.
Ancak bu Aslan'ın başına büyük bir felaket geldi. Bir oğlu vardı. Çocuğu ilk kez savaşlara götürdüğünde, ona asla düşmandan kaçmamasını, tam ortasından yolunu kesmesini emretmişti. Bir gün Guzbeg Rus askerlerinin arasına dalmıştı ki, aniden atı vuruldu. Guzbeg yere doğru fırladı.
Aslan avcıların arasında yatıyordu. Bir saniye daha geçseydi öldürülecekti! Ama aniden genç bir savaşçı onu kurtarmaya koştu; bu onun kendi oğluydu! Ama bu kadar çok kişinin arasında ne yapılabilirdi ki! Bir Çerkes süvari birliği olay yerine koştu ve Guzbeg'i uzaklaştırdı; ama oğlunu kurtarmak için çok geç kalmışlardı. Sadece cesur çocuğun cesedini taşıdılar. Guzbeg duygulandı; ama yine de ülkesi için savaşmaya devam etti.
— Favell Lee Mortimer
23 Ocak 1825'te Qızbeç, önceki yılki Rus seferlerinin intikamını almak için 2.000 kişilik ordusuyla buz tutmuş Kuban Nehri'ni geçerek iki Kozak müfrezesine saldırdı. Kısa sürede General Vlasov ve çevreden gelen takviye birliklerin de katılmasıyla 6 saat süren yoğun çatışmalar yaşandı.[32]
1830 yılında Yelizavetinskaya yerleşimine saldırdı ve yok etti.[36] Temmuz ayında Şebş Nehri yakınlarında kale inşa etmeye çalışan General Bezkrovni'nin Kozaklarına karşı, Qızbeç ve kardeşi Batçeriy 2.500 süvari ile 1.500 piyade toplayarak Satruk Dağı yakınlarında günlerce çarpıştı.[32] Satruk'taki kale, Abzah ve Şapsığ hududunda stratejik değeri yüksek bir yerde kurulduğundan yapım aşamasındayken bile bu boyların, Natuhayların ve Ubıhların saldırılarına sıkça uğradı.[30][32] 1831 yılında kaleye Qızbeç önderliğindeki Şapsığlar da yoğun şekilde saldırdı. 14 Ağustos'ta 3.000 savaşçıyla Alekseyevskoye Kalesi'ne giden stratejik geçidi ele geçirdi.[32] Eylül ayında Yelizavetinskaya'ya tekrar saldırdı.[30] 1 Aralık'ta birkaç Çerkes birliğini, Rus kuvvetlerini oyalamak için Kuban'ın ötesine gönderen Qızbeç, kendisi 500 süvari ve 700 piyade ile Marinska stanitsaya saldırdı.[32]
Çerkes sözlü kaynaklarına göre Satruk'taki kalenin komutanı, üç işbirlikçi Çerkes'i Qızbeç'e suikast düzenlemesi için görevlendirdi. Suikast başarısız oldu ve suikastçılardan biri çatışırken öldürüldü, bir diğeri esir alındı ve sonuncusu kaçtı.[30]
Yoğun Çerkes saldırılarından ve tacizlerinden dolayı 1832'de Rus garnizonu Satruk'tan çekilip kaleyi terk etti.[30] 3 Mart'ta, Gutehable köyünün 2 kilometre uzağında, Qızbeç önderliğindeki 4.000 kişilik Şapsığ ve Abzah kuvvetleri, Ruslarla iş birliği yapmakla suçladıkları ve Kozaklar tarafından takviye edilen 3.000 kişilik Bjeduğlara karşı savaştı. Savunma için çok iyi mevzii alan Bjeduğlar kendilerini savunmayı başardı. 24 Kasım'da 700 süvari ve 300 piyade ile Kuban'ı geçen Qızbeç, Kozakların saman stoğunu yaktı. Çerkesleri sessizce tuzağa düşürmeye çalışan Tümgeneral Berhman'ın hamlesini fark eden Çerkesler ana Rus kuvvetleri gelmek üzereyken geri çekildiler.[32]
1834'te Abın Muharebesi'nde Hawdıqo Mansur'un ve kendisinin komuta ettiği 700[2][4][27][28][37] (diğer kaynaklara göre 1.700[3][5][14]) askerle 14.000 kişilik Rus ordusunu tuzağa düşürerek mağlup etti.[1] Aynı yılda 1.200 askeriyle 6.000 kişilik bir Rus ordusunu daha tuzağa düşürerek yok etti.[5][14] Aynı yıl, 1.200 atlı ile Qızbeç, 300 kişiden az bir Kozak müfrezesiyle karşılaştı. Kozakların cesaretine ve kararlılığına hayran kalan Qızbeç, sayı avantajını eşitlemek için kendi atlılarının bir kısmını geri çekti. Taraflar eşit sayıda savaştı ve Qızbeç tarafı savaşı kazandı.[3][4] Qızbeç, Maryanskaya, Georgie, Afepskaya ve Apenskaya dahil olmak üzere birçok Rus garnizonunu yok etti. Savaşların arasında Hacca gitti ve bu sırada Mısır'ı da ziyaret etti. Mısır yöneticileri onu Mısır ordusuna almak istedi ancak Qızbeç bunu reddetti.[3][4]
Rus ordusunda Kafkasya'da görev yapmış Rus askerî tarihçisi Vasili Potto, Qızbeç hakkında şunları söylemişti:[15]
Tıgujıko Kızbeç'in kendisi de deli gibi savaştı: sol şakağını ve boynunu kestiler, böğrünü mızrakla deldiler. Yine de, kanlar içinde, bir at üzerinde Kuban'a döndü.
— Vasili Potto
Ekim 1836'da 700 kişiyle Marinska Kalesi'ne saldırdı.[30] 16 Aralık'ta Georgiy-Afipski Kalesi'nden odun kesmek üzere gönderilen bir Rus birliğine 200 savaşçıyla saldırdı.[32]
Nisan 1837'de İlik ve Sup nehirlerindeki Abzah köylerine saldırıp yok eden Kozaklar dönerken Qızbeç komutasındaki Abzahlar tarafından saldırıya uğradılar. Dönüş yolunda neredeyse kesintisiz şekilde savaş yaşandı.[32] Qızbeç bu savaşta yedi kez yaralandı.[30] Aynı senede Qızbeç bir tarladan geçerken, Kozak köylüleri tarafından tanındı ve köylüler korkup kaçarak geriye 200 orak bıraktılar.[5] Aynı sene içerisinde Qızbeç, Nikolayev'in kıyı kalesine saldırdı ve tüm mallarına el koydu. Haziran ayının başlarında, Nikolayevski tahkimatının (şimdi Shapsugskaya köyü) muhafızlarına tek başına saldırdı, bir asker yakaladı ve 9 tüfek aldı.[3][4][5] Aynı yıl 250 adamıyla bir Rus tahkimatına yaptığı saldırıda 200 esir aldı.[4]
Rusya'nın Kuban Nehri'ne yerleştirdiği Rus köylüler, hastalık ve kıtlık nedeniyle geri dönmeye çalışırken kar fırtınasında yollarını kaybedip bir Çerkes köyüne yanaştılar. Çerkesler yardım etti, durum Qızbeç'e bildirildi. Köye gelen Qızbeç, Rus köylülerin sıradan insanlar olduğunu söyleyerek köylülere yardım edilmesi talimatını verdi. Kış bitene dek 3 ay boyunca misafir edilen köylüler, baharda at ve yiyecekle donatılarak Çerkes sınırına kadar uğurlandı.[30]
Qızbeç, Rusya ile her türlü uzlaşmaya karşı duruyordu. 1838'de Rusya'ya bağlılık yemini eden Karakuban bölgesindeki Jane Çerkesleri'ne karşı bir saldırı düzenledi.[3][34] Nisan ayında Georgiy-Afipski Kalesi'ne saldırdı.[32] 1 Ekim'de, olduğu söylenen yerde saldırılacak köy bulamayınca geri dönmeye başlayan ve dönüş yolunda Çerkeslerden bir koyun sürüsü ele geçiren Kozaklar, Afıps Nehri kenarında Qızbeç'in 100 adamıyla kurduğu kampla tesadüfen karşılaştı. Çerkesler koyunları geri almak için yoğun bir saldırı başlattı ve 500 süvarinin gelmesiyle baskılarını arttırıp birkaç rütbeli Rus'u öldürdüler ancak top ateşinin kayıpları arttırması sebebiyle geri çekildiler. Bu çatışmada Qızbeç'in oğlu Alibiy kurşunla vuruldu ve ağır yaralandı.[32] 8 Ekim'de 2.100 kişilik Rus müfrezesi, Çerkes köylerine saldırmaya giderken kötü hava koşulları sebebiyle dönmeye karar verdi. Dönerken yarı yolda Çerkes saldırısına uğrayan müfreze top atışıyla saldırıyı geri püskürttü. Ardından ayrı olarak Qızbeç'in 200 süvarisi top ateşiyle püskürtülene kadar saldırdı. Bu muharebede Qızbeç, sağ kolundan kurşunla vurularak ağır yaralandı ve dirseği kırıldı.[32] Ekim 1838'de hayatta kalan bazı çocuklarının ölümüne şahit oldu. Orada olan James Bell'e göre Qızbeç bundan etkilenmedi ve bunun kader olduğunu düşündü.[1][3]
Sözlü kaynaklarda geçene göre Qızbeç komutasındaki Şapsığlar, bir Kozak kalesine saldırmak üzere hatta doğru ilerlediler. Ruslara çalışan casusların verdiği haberle kaledeki Kozaklar beklenen saldırıya hazırlanmıştı. Yüzer gruplar halinde birden fazla kez saldıran Çerkesler kaleyi ele geçiremediler ve yeniden örgütlenip karar vermek için ana kuvvetleriyle Kuban Nehri'ne çekildiler. Yaralılar ve ölüler savaş alanından getirilirken Qızbeç'in oğlu ölü olarak getirildi. Qızbeç'in arkadaşı Qerehıqo, orduyu çekmesini ve oğlunun cenazesi için gerekli işlemlerin yapılması gerektiğini söyledi. Üzgün bir halde bir süre düşündükten sonra Qızbeç, bir askerin ölümüyle ordunun geri çekilmeyeceğini, askerlerine dönerek hepsinin oğlu gibi olduğunu ve onlara da aynı şekilde üzüldüğünü belirtip oğlu için sadece bunun yapılabileceğini söyledi. Bunun üzerine Çerkesleri takip etmeye hazırlanan Kozakların olduğu kaleye yeniden saldırıp Kozak ordusunu yendiler ve muharebede Qızbeç 3 yerinden yaralanıp oğlunun cesedinin yanına döndü.[30]
Ekim 1839'da Yekatirininske Kalesi'ne saldırdı. Aralık ayında aynı kaleye yapılan saldırıda Qızbeç ağır yaralandı.[30] Rusya'nın Çerkesya kıyısına inşa ettiği kaleler, Osmanlı ve İngiliz gemilerini yanaştırmıyordu, kıyıya binlerce asker çıkarıp kısa sürede 17 kale inşa ettiler. İnşa halindeki kalelere saldıran Çerkesler, gemilerden açılan top atışlarından dolayı başarısız oluyordu. Gıda kıtlığı, abluka ve salgın hastalıklar, Çerkesleri savaşarak ölmenin açlıktan veya hastalıktan ölmekten daha iyi olduğu kanısına iterek Rus kalelerine büyük saldırılar yapmaya itti. Bu sırada Qızbeç, ağır yaralı halde bakım yapılırken şifacıların uyarılarına rağmen harekete geçerek halk önderlerine haberler gönderdi ve Ubıhların yanına gitti. Şubat 1840'ta Ubıh lideri Gerandıqo Berzeg, Natuhay lideri Hawdıqo Mansur, Şapsığlardan Qızbeç ve Abzahlardan Hacı Yismel toplantı için bir araya geldiler ve kıyıdaki kalelere saldırmak için gizlice anlaştılar.[30] 1840'ta Waya, Tuapse ve Şaps garnizonlarını ele geçirdi.
Qızbeç'in çağdaşı olan Çerkes ozanı Kör Osman'ın Qızbeç için yazdığı şarkı şuydu:[4][38]
Dolunay miğferinin kabzasıdır,
Onun yayı asla kırılmaz.
Qızbeç kılıçla dövüşmeyi sever,
Kallavi mızrakla düşmanlarını devirir.
Büyük bir orduya karşı bile korkusuzdur,
Her zaman başarıya hazır bir ortaktır.
Yaralıları savaş alanından çıkarır,
İnsanlar arasında o bir aslandır.
Mahkûmları azat eder, iki oğlu kartal misalidir,
Onu görmek Çerkes prenslerinin hayalidir.
Rus Çarı onun şanını işitir,
Mısır Sultanı ona selam gönderir...
Ölüm
[değiştir | kaynağı değiştir]Qızbeç, yaygın görüşe göre 29 Şubat 1840 tarihinde Velyaminovski Kuşatması sırasında aldığı yaralardan öldü.[4][14][27][28] O sırada altı farklı ölümcül yarası vardı.[27][28] Diğer kaynaklara göre ise 12 Aralık 1839 veya 12 Mart 1840 tarihinde öldü.[39] Ölmeden önce bir konuşma yaptı:[30]
Yaşadığım hayata razıyım. Bugün burada gördüklerim benim için çok büyük bir onur, çok büyük bir mutluluk. Allah’ın izniyle başladığımız iş yarım kalmayacak. Boşuna olmadı yaşamım; Çerkesler birleşti. Tek yürek, tek yumruk oldu. Bugün burada kazandığımız zafer, en büyük zaferlerden birisi. Bende böyle büyük bir zaferde kılıç sallamanın onurunu taşıyorum. Ben elimden geleni yaptım. Vaktim geldi. Davamdan dönmeden Allah’ın huzuruna şehit olarak gidiyorum. Deniz tuzlu ama o denizde yaşayan balığın bedeninde bir zerre tuz yok. Sakın Dünya malına tamah edip bir hata yapmayasınız. Sizi kandırmak için ellerinden geleni yapacaklar, mal-mülk teklif edecekler. Abdest ve namazımızı bırakmadan dinimizi ve töremizi tertemiz yaşamalıyız. Onlar bizim ulus olarak yaşamamızı sağlayacaktır. Topraklarımızı gâvurlar işgal ederse mukaddes davamız gerçekleşmez. Görüyorsunuz gâvurların kandırdığı kardeşlerimizin yaşantısını. Onlar dünya malına heves ettiler ve Allah’ı terk ettiler. Ölümden korkmayın, o herkesin başına gelecek.
Sözlü kaynaklara göre vasiyeti üzerine mezarının yanına iki kişi daha gömüldü.[30] Ölümünden sonra Kozak efsanelerinde Kozaklara musallat olan bir figür olarak ortaya çıktı.[5] Çerkes efsanelerinde ise beyaz kıyafetli bir şövalye olarak savaşlarda Çerkesleri destekleyen bir figürdü.[3][4][15]
Özel hayatı ve hobileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Qızbeç 7 çocuklu bir ailede dünyaya geldi. Hayatının sonraki aşamalarında çocuklarının savaşta ölümüne şahit oldu.[1] Dindar bir Müslümandı ve hacca gitti.[27][28][29] James Bell, Qızbeç'in müziği çok sevdiğinden bahsetmiştir.[1] Dans etmekten hoşlandığına ve iyi şarkı söylediğine dair bilgiler de vardır.[4] Rus Çarının Qızbeç'in fotoğrafını yaptırıp satın almak için Qızbeç'e istek gönderdiği, Qızbeç'in reddettiği kaynaklarda geçmektedir.[1][3][27][28]
Miras
[değiştir | kaynağı değiştir]Kazbek/Qızbeç ismi, bugün Çerkesler ver genel olarak Kuzey Kafkasyalılar arasındaki en yaygın isimlerden birisidir. 2014 yılında, Rus-Çerkes savaşı'nın 150. yıldönümünde, Çerkes aktivistler Qızbeç'in heykelini dikmek için kampanya başlattı.[40] 2015 yılında para toplama işlemleri başlatıldı.[41] 28 Nisan 2018'de heykel tamamlandı.[3][42] Türkiye Cumhuriyeti Hacı Qızbeç'in anısına posta pulu yapmıştır.[42][43][44]
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ (Adigece: Елмыщекъу ыкъо ШэрэлIыкъо Тыгъужъ; Rusça: Тугуз Ельмишукович Шеретлуков)
- ^ 18. yüzyılda Jane boyunun zayıflamasıyla Janeler Şapsığ ve Natuhay topluluklarına katıldı. Prenslik kurumu bulunmayan bu topluluklarda bazı Jane prensleri soylu statüsüne düşerek aristokrat konumlarını sürdürmüşlerdir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g h i j k l m James Stanislaus Bell (1840). Journal of a Residence in Circassia: During the Years 1837, 1838 and 1839 (İngilizce). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
- ^ a b c Мамырыкъо, Нуриет (8 Temmuz 2022). "ШэрэлIыкъо Къызбэч адыгэхэм яаслъан (1777 – 1840) — Адыгэ макъ" (Adigece). 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Shtybin, Vitaliy. "Кызбеч Шеретлуко - Черкесский лев и народный герой". Дзен | Блогерская платформа (Rusça). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o "Тыгъужъыкъуэ Къызбэч (Тугужуко Казбич)". Adyga Abaza (adygaabaza.ru). 30 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ a b c d e f g h i j k l Kaşt, Ali (1 Eyl 2022). من هو أسد شركيسيا ؟ نبذة بسيطة (Arapça).
- ^ a b Lee, Sidney, (Ed.) (1899). "Urquhart, David". Dictionary of National Biography. 58. Londra: Smith, Elder & Co. ss. 43-45.
- ^ Önceki cümlelerden bir veya daha fazlası artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Urquhart, David". Encyclopædia Britannica. 27 (11. bas.). Cambridge University Press. s. 801.
- ^ Richmond, Walter (9 Nisan 2013). "A Pawn in the Great Game". The Circassian Genocide (İngilizce). New Brunswick: Rutgers University Press (2013 tarihinde yayınlandı). s. 50. ISBN 9780813560694. 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
[...] Urquhart claims to have met fifteen tribal leaders and nearly two hundred village chiefs, designed the Circassian flag, and helped them draft a petition to London for assistance.
- ^ "Английский шпион Эдмунд Спенсер рассказал о черкесах » Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов)". Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов) (Rusça). 4 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ Spencer (capt.), Edmund (1837). Travels in Circassia, Krim Tartary, &c (İngilizce). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ Şaşmaz, Musa (25 Nisan 2019). "LONGWORTH'S MISSION TO CIRCASSIA IN 1855" (İngilizce). doi:10.1501/OTAM_0000000430. ISSN 1019-469X. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi19 Haziran 2023.
- ^ Ayşegül, Kuş (2021). "Interest of the English Toward the Circassians Within the Context of Causcasian Politics: The Sample of John Longworth". Turkish Journal of History. 0 (74): 163-189. doi:10.26650/iutd.854999. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi19 Haziran 2023.
- ^ Akbaş, Taner (31 Ocak 2020). Travel literature as a political act: Discourse historical analysis of james Stanislaus bell`s journal of a residence in circassia (Tez) (İngilizce). Sosyal Bilimler Enstitüsü. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ a b c d Abzakh, Faisal Musa (2007). اعلام الشراكسة (Arapça). Amman, Ürdün: مؤسسة خوست للاعلان. s. 3.
- ^ a b c d Potto VA Ayrı Denemelerde, Bölümlerde, Efsanelerde ve Biyografilerde Kafkas Savaşı 5 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. . 5 ciltte. (2. baskı) (St. Petersburg, 1887-1889). Cilt 2. Ermolovo zamanı. Sayfa 578-580
- ^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 177, Anmerkung S. 493: Das überlieferte tscherkessische Heldenlied „Von dem Vollmond“, das ihm vorgetragen wurde, enthält diese Ehrenbezeichnung.
- ^ Цуекъо Алый (2012). Адыгэ лъэкъуацIэхэмрэ тамыгъэхэмрэ [Çerkes sülaleleri ve tamgaları] (PDF) (Adigece). Мыекъуапэ Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапІ. s. 202. 21 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Temmuz 2024.
- ^ Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN 9789753558716.
- ^ a b Huvaj, Fahri (2007). Türkçe-Adıgece Adıgece-Türkçe Sözlük. Ankara: KAFDAV Yayıncılık.
- ^ "Самир Хотко : О вероятном княжеском, жанеевском происхождении Кизбеча Шеретлуко". arigi01.ru. 17 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2025.
- ^ "Şapsığlardaki Jane Çerkes Kabilesi Mirası Soy: Şeretlukolar". cherkessia.net. 11 Nisan 2019. 17 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2025.
- ^ Хотко, Самир Хамидович (2017). Черкесия: генезис, этнополитические связи со странами Восточной Европы и Ближнего Востока (XIII-XVI вв.) (Rusça). Адыгейское республиканское книжное издательство. ss. 40-41. ISBN 978-5-7608-0861-5.
- ^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 174–175, 177–178, 214, 221–222, 236, 245.
- ^ Amjad Jaimukha, p. 156
- ^ Atalay, Mevlüt. "Bir Halk, Farklı İki Dünya". 9 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2014.
- ^ Chirg, Razvitie 53-54
- ^ a b c d e f g Пэнэшъу, Аскэр (21 Mayıs 2021). "Лъэпкъым ишъхьафитныгъэ псэемыблэжьэу фэбэнагъэх — Адыгэ макъ" (Adigece). 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.
- ^ a b c d e f g Açumıj, Hilmi (2021). "Milletin Özgürlüğü İçin Canla Başla Mücadele Ettiler!". cherkessia.net. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2021.
- ^ a b Sultan Han-Girey, "Къызбэч икIалэхэр къэзэкъхэм зэраукIыгъэми, уIэгъабэ зэрэтелъми, жъы зэрэхъугъэми къамыубытэу урысхэм зэпымыоу заохэр аришIылIэщтыгъэ. Хьасан-пашэу Анапэ дэсыгъэм илъэIукIэ Чабэм кIуагъэ, ay быслъымэнхэмкIэ цIэ лъапIэу щыт хьаджацIэми Къызбэч Iэсэнэу, уцужьынэу ашIышъугъэп: ыпсэ хэтыфэ шапсыгъэ шъыпкъэу къэнагъ. Шъэджашъэу, мэкъэхъушхоу, иIэбакIи иплъакIи щынагъохэу, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, ащ псэемыблэжь банэу а шапсыгъэ лIыхъужъ лъэшым ышIыхэрэм ащ изекIуакIи адыригъэштэ шъыпкъэу щытыгъ итеплъи, джащ фэдэ дунэе къижъукI-къутэжьым хэтыным пае къэхъугъэу къыпшIошIыщтыгъэ" (Adigece)
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o Нурбый, ГъукIэлI (2016). Тыгъужъыкъо Къызбэч (Adigece). Maykop: ООО Полиграф-ЮГ.
- ^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 174–178.
- ^ a b c d e f g h i j k l Щербина, Ф.А. (1910). История Кубанского казачьего войска (Rusça). Екатеринодар. ss. 240-243, 259-260, 265-268, 276, 281-282, 284. 7 Ekim 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 179–180.
- ^ a b Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 267.
- ^ Mortimer, Favell Lee (1852). Far Off; Or, Asia and Australia Described (İngilizce). New York. 28 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2023.
- ^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 221–222, 236, 245, 267.
- ^ Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839. Vol. 1-2. London, 1840
- ^ "Шеретлук Тугужоко Кизбеч - герой освободительного движения черкесов". Живой Кавказ: информационно-аналитический интернет журнал. 16 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 268.
- ^ Чэмышъо, Гъазый (27 Mart 2014). "Памятник народному герою Хаджи-Кизбечу Шеретлуко — Тыгъужъыкъо Къызбэч". fond-adygi.ru. 19 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2023.
- ^ - information from the web site of 10 Nisan 2025 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Oshad Foundation (Rusça: Fond Nasledie)[ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b Açumıj, Hilmi (12 Nisan 2018). "Türkiye Posta Pulunda Çerkes Kahramanı…". 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2023.
- ^ Kdz.Ereğli Kuzey Kafkasya Kültür Platformu, "Şeretl'ıko Hacı Kızbeç"
- ^ "Тыгъужъыкъо Къызбэч" (Adigece). Адыгэ Макъ. 2 Kasım 2016. 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2023.
