Yenilik doğuran haklar

Yenilik doğuran haklar, inşâî haklar olarak da bilinir. Yenilik doğuran haklar, bir kere kullanılmaya müsait haklardır. Kullanılmakla sona ererler. Kullanılan bir yenilik doğuran hakkın sonradan kullanımının geri alınması mümkün değildir. Amaç, muhatabın korumasız bırakılmamasıdır. Örneğin, bir kira sözleşmesinde kiracı lehine fesih hakkı doğduğunda, eğer kiracı fesih hakkını kullanırsa, daha sonra bu hukuki fiilini geri alamaz. Burada amaç, sözleşmenin muhatabını mağdur olmaktan korumaktır. Örneğin, Türkiye'de gerçekleştirilen içtihatlarda bu esas bir tabiat kuralı olarak kabul edilir. Ancak bunun istisnâları vardır. Şâyet muhatap, yenilik doğuran hakkın kullanımının geri alınmasına müsaade etmişse veya muhatap, yenilik doğuran hakların kullanılması için gerekli şartların oluşmadığını ileri sürerek hakkın kullanılmasına itiraz etmişse, bu durumda yenilik doğuran haklar kullanılamaz.

Yenilik doğuran hakların kullanılması şarta bağlanamaz. Muhatap için belirsizlik meydana getirdiği için böyledir. Bunun istisnası, getirilen şartın belirsizlik yaratmamasıdır. Şartın gerçekleşip gerçekleşmeyeceği muhatabın iradesine bağlı ise hakkın kullanılması şarta bağlanabilir. Bunun bir örneği, Türkiye'de 4857 sayılı İş Kanunu'nda görülebilir:

Madde 22:İşveren, iş sözleşmesiyle veya iş sözleşmesinin eki niteliğindeki personel yönetmeliği ve benzeri kaynaklar ya da işyeri uygulamasıyla oluşan çalışma koşullarında esaslı bir değişikliği ancak durumu işçiye yazılı olarak bildirmek suretiyle yapabilir. Bu şekle uygun olarak yapılmayan ve işçi tarafından altı işgünü içinde yazılı olarak kabul edilmeyen değişiklikler işçiyi bağlamaz. İşçi değişiklik önerisini bu süre içinde kabul etmezse, işveren değişikliğin geçerli bir nedene dayandığını veya fesih için başka bir geçerli nedenin bulunduğunu yazılı olarak açıklamak ve bildirim süresine uymak suretiyle iş sözleşmesini feshedebilir. İşçi bu durumda 17 ila 21 inci madde hükümlerine göre dava açabilir.
Taraflar aralarında anlaşarak çalışma koşullarını her zaman değiştirebilir. Çalışma koşullarında değişiklik geçmişe etkili olarak yürürlüğe konulamaz.

Türleri

Yenilik doğuran haklar üçe ayrılır:

1. Kurucu yenilik doğuran haklar
2. Değiştirici yenilik doğuran haklar
3. Bozucu yenilik doğuran haklar

Kurucu yenilik doğuran haklar

Bu tür hakların kullanılmasıyla birlikte bir hak veya hukuki ilişki kurulmaktadır. Örneğin, önalım, alım, geri alım kurucu yenilik doğuran haklardır. Bu üç haktan birinin kullanılmasıyla hukuki ilişkinin muhatapları arasında bir satış sözleşmesi meydana gelir.

Değiştirici yenilik doğuran haklar

Bu tür hakların kullanılmasıyla bir hak veya hukuki ilişkinin içeriğinde değişiklik meydana gelmektedir. Örneğin, borçlu temerrüdünde, alacaklının aynen ifadan vazgeçerek müspet zararın tazminini talep etme hakkı bir yenilik doğuran değiştirici haktır.

Bozucu yenilik doğuran haklar

Bu tür hakların kullanılmasıyla bir hak veya hukuki ilişki sona ermektedir. Örneğin, fesih hakkı (sözleşmenin iptali hakkı) bir bozucu yenilik doğuran haktır. İstifa, azil, iptal, fesih, mirasın reddi, takas gibi haklar örnek olarak verilebilir.