Çeşme
 | Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Kasım 2023) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Çeşme, borularla gelen suyun bir oluk ya da musluktan aktığı düzenek. Evin mutfak, banyo, tuvalet gibi kısımlarında bulunduğu gibi umumi çeşmeler de vardır. Genellikle yol kenarlarında herkesin yararlanması için yapılan çeşmelerin yanı sıra bazen mahalle, köy meydanı, yayla gibi ortak yaşam alanlarında da bulunur.
"Göz suyu, göze, pınar" anlamındaki Farsça چِشمِه (çaşme) kelimesinden Türkçeye gelmiştir.[1]
Tarihî çeşmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Osmanlı kentinin fiziki yapısında çeşmeler önemli bir yere sahiptir.[2] Kentte hemen her mahallede en az bir çeşmenin bulunması gerekiyordu. Mahalle dokusunun oluşumunda ve gelişiminde çeşmeler belirleyici unsurlardan birisidir.[3] Çoğunlukla düz kenar ve saçak silmeleriyle kuşatılan çeşme cepheleri, sâde görünümlü, düz-masif tasarımlara sahiptir. Sokak çeşmeleri tek, iki ve üç cepheli tasarımlar sergilerler. Mevcut çeşmeler arasında; bağımsız, bir duvarın yüzeyine ya da iki sokağın kesiştiği köşeye yerleştirilmiş örnekler bulunmaktadır. Çeşmelerin büyük bir bölümünde su haznesi bulunmaktadır.
Malzeme ve teknik
[değiştir | kaynağı değiştir]Selçuklu ve Osmanlı devri yapılarında; taş, mermer, tuğla, kiremit, kerpiç, alçı, harç, ahşap, demir ve kurşun türündeki yapı malzemeleri kullanılmıştır. Günümüzde ise daha çok demir, paslanmaz çelik, pirinç ve daha değişik metaller kullanılmaktadır. Kulplu, kulpsuz gibi farklı tasarımları mevcuttur.
Osmanlı Dönemi çeşmeleri yapı elemanları[4]
[değiştir | kaynağı değiştir]Çeşme lülesinden akan suyun sıçramasını engelleyen ve hayvanların su içmesine yarayan, çeşme önünde veya yanında bulunan delikli tekne.[4]:275[5]:531
Dinlenme sekisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Su yalağı etrafında konumlanan oturulacak veya su doldurmak için testi koyacak taş veya ahşap set.[4]:275[5]:445
Çeşme cephesine süsleme kompozisyonunun önemli elemanlarındandır.[4]:276
Taslık/Bardaklık/Tas Yuvası
[değiştir | kaynağı değiştir]Çeşmelerde su içmek için içine tas konulan ve çeşmenin ayna taşına açılmış küçük bir niştir.[4]:276[6]
Genellikle çeşme lülesinin takıldığı çeşme cephesindeki dikey taştır.[5]:58
Suluk/Su İçme Musluğu
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk su mimarisinde 16. yüzyıldan itibaren görülmeye başlandığı ifade edilen suluklar işlev bakımından küçük bir çeşme gibi çalışmaktadır. Genel anlamda şadırvan sulukları, maksem sulukları, çeşme sulukları, müstakil suluklar ve münferit suluklar olarak beş farklı başlığa ayrılabilir.[4]:279
Üst örtü/Saçak
[değiştir | kaynağı değiştir]Çeşmeyi varsa su deposu/haznesi ile birlikte örten düz dam veya piramidal şekilli gibi çeşitli örnekleri bulunabilen çatı kısmıdır.[4]:280
Diğer tarihi yapılarda olduğu gibi çeşmelerde de inşa veya tamir bilgilerini içeren metnin bulunduğu kısımdır.[4]:281
Süslemeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Çeşme Türleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Çoban çeşmeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çoban çeşmeleri yerleşim alanlarından uzakta bulunan ve gelen geçen yolcuların, çobanların ve hayvanların su içmeleri için yapılmış basit yapılardır. Anadolu'nun köylerinde bir simge haline gelmiş çeşmeler birçok olaya da özellikle de efsaneleşmiş sevda hikâyelerinde ve şiirlerde geçmektedir. Genellikle su akan ve suyu biriktiren iki kısımdan oluşan bu yapılarda: su akan kısmı genelde taş yapı, suyu biriktiren ve hayvanların sulanmasına yarayan yalak kısmı ise beton veya gövdesi oyulmuş tomruk'tan yapılmıştır.
Faruk Nafiz Çamlıbel'in "Çoban çeşmesi" adlı bir şiiri de vardır.[7] Bu şiir bestelenmiş ve şarkı yapılmıştır.[8][9]
Çatal çeşmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Genellikle köşelere inşa edilen hazneli veya haznesiz iki veya üç cepheli olan ve her cephesinde birer lüle veya cephe önünde birer yalak bulunan çeşmelerdir.[10]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "çeşme". Nişanyan Sözlük. 3 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2025.
- ^ Ödekan, A., “Kentiçi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme”, Semavi Eyice’ye Armağan İstanbul Yazıları, İstanbul, 1992, s. 281-297, Önge, Y., Türk Mimarisi’nde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Ankara, 1997, s. 11
- ^ Cerasi, M.M., age., s. 191
- ^ a b c d e f g h Karademir, Murat (2008). Edirne Çeşmeleri. Edirne Valiliği Yayınları. ss. 275-289.
- ^ a b c Hasol, Doğan (1979). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. YEM Yayınları.
- ^ Sözen, Metin; Tanyeli, Uğur (2005). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi. s. 251.
- ^ "Faruk Nafiz ÇAMLIBEL". 16 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2015.
- ^ "Mustafa Yıldızdoğan". 2 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2015.
- ^ "Timur Selçuk Çoban Çeşmesi 1969". 2 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2015.
- ^ Eyice, Semavi. "Çatal Çeşmeler". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 2025-12-17.
 | Mimarlık ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
