12 hayvanlı takvim
12 Hayvanlı Takvim (veya 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Kazakça: Müşel; Çince: 地支; pinyin: Dìzhī), Asya'da, özellikle Türk halkları, Çinliler, Japonlar, Koreliler, Vietnamlılar, Moğollar ve Mançular tarafından tarih boyunca yaygın olarak kullanılmış, Jüpiter'in yörünge hareketlerini ve Güneş yılı esasını temel alan köklü bir zaman ölçme sistemidir.[1][2]
Sistem, her biri bir hayvanla (veya simgeyle) temsil edilen 12 yıllık döngülerden oluşur. Türkler İslamiyet'i kabul ettikten sonra resmi işlerde Hicri takvimi kullanmaya başlasalar da; bu takvim sistemi Yörük ve Türkmen aşiretleri arasında, edebi eserlerde, şer'iyye sicillerinde ve diplomatik belgelerde varlığını yüzyıllarca sürdürmüştür. Çin kültüründe ise bu sistem sadece yılları değil; "Dünyevi Dallar" adıyla saatleri, yönleri ve elementleri de kapsayan geniş bir kozmolojiye işaret eder.
Tarihçe ve Köken
[değiştir | kaynağı değiştir]Takvimin kökeni hakkında sinologlar ve türkolglar arasında farklı görüşler bulunmaktadır.
- Türk Kökeni Tezi: Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti't-Türk adlı eserinde bu takvimin Türk hakanlarından biri tarafından geçmiş yıllardaki bir savaşın tarihinin karıştırılması üzerine oluşturulduğunu belirtir. Edouard Chavannes gibi bazı batılı sinologlar, 12 hayvanlı sistemin Orta Asya'daki göçebe Türk halkları tarafından geliştirilip Çin'e geçtiğini savunmaktadır.
- Çin Kökeni Tezi: Çin kaynaklarına göre sistem, "Suìxīng" (歲星 - Jüpiter) gezegeninin yörüngesini takip etmek için göksel dairenin 12 bölüme ayrılmasıyla ortaya çıkmıştır. Mete Han'ın tahta çıkış tarihi olan MÖ 209'da Türkler tarafından da kullanıldığı bilinmektedir.[3]
Bu takvim, Göktürkler ve Uygurlar döneminde dikilen yazıtlarda (örneğin Kül Tigin Yazıtı) olayların tarihlenmesinde, savaşların ve diplomatik ilişkilerin kayıt altına alınmasında temel referans sistemi olarak kullanılmıştır.
Sistemin Yapısı ve İşleyişi
[değiştir | kaynağı değiştir]Takvim, Ay takviminden farklı olarak Güneş yılını esas alır. Bir yıl 365 gün ve yaklaşık 5-6 saat olarak hesaplanır.
Müçel (Yıllık Döngüler)
[değiştir | kaynağı değiştir]Sistem 12 yıllık döngüler (devir) halinde ilerler. Bu 12 yıllık döngüye Türk lehçelerinde "Müç" veya "Müçel" adı verilir.[4]
- Yıllar: Her yıl bir hayvan ismiyle anılır (Sıçan, Sığır, Pars...).
- Çağ: 5 adet 12 yıllık döngünün (12x5) birleşimiyle oluşan 60 yıllık döneme "Çağ" denir. Bu süre ortalama bir insan ömrü kabul edilir. Çin kozmolojisinde bu 60 yıllık döngü, 10 Göksel Kök (Heavenly Stems) ve 12 Dünyevi Dal'ın kombinasyonuyla (Sexagenary cycle) oluşur.[5]
Yılbaşı
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk takvim sisteminde yılbaşı, gece ve gündüzün eşitlendiği 21 Mart (Nevruz) tarihidir. Bu tarih, baharın gelişi ve doğanın uyanışı olarak kabul edilir ve "Uluğ Kün" (Ulu Gün) olarak adlandırılır.[6] Çin sisteminde ise yeni yıl, kış gün dönümünden sonraki ikinci yeni ayda başlar (genellikle Ocak sonu veya Şubat başı).
Türk Kültüründe Takvim
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk topluluklarında her hayvanın, o yıla hükmeden karakteristik özellikleri olduğuna inanılır. İnsanların doğdukları yılın hayvanına göre bir kadere ve karaktere sahip oldukları düşünülür.
Hayvanlar ve Özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk boylarında (Göktürk, Uygur, Kazak, Kırgız vb.) kullanılan genel sıralama ve atfedilen özellikler şöyledir:[7]
| Sıra | Hayvan (TR) | Eski Türkçe[8] | Yön | Atfedilen Özellikler (Halk İnanışı) |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Sıçan (Fare) | Sïčɣan / Küskü | 0° Kuzey | Hareket, sezgi. "Küske" yılı bolluk yılıdır ancak karışıklık da olabilir. |
| 2 | Ud (Sığır) | Ud / Buğa | - | Sakinlik, akıl, bilinç. Soğukların çok olduğu bir yıldır. |
| 3 | Pars | Bars | - | Atılganlık, kavga. Savaşların ve çalkantıların olabileceği bir yıldır. |
| 4 | Tavşan | Tawïšɣan | 90° Doğu | Merhamet, korkaklık. Halk için refah ve huzur yılıdır. |
| 5 | Ejder (Balık/Timsah) | Lu / Nek | - | Talih, zenginlik. Yağmurun bol olduğu, ekinlerin gür olduğu "Su" yılıdır.[9] |
| 6 | Yılan | Yïlan | - | Saygı, korku. Kuraklık görülebilir, tedbirli olunması gereken bir yıldır. |
| 7 | Yunt (At) | Yunt / Yılkı | 180° Güney | Acele, telaş, sürat. Siyaseten hareketli bir yıldır. |
| 8 | Koyun | Qoyn | - | Sevgi, dürüstlük. İyilik ve bereket yılıdır, hayvanlar çoğalır. |
| 9 | Biçin (Maymun) | Biçin | - | Eğlence, kurnazlık. Beklenmedik olaylar, hileler görülebilir. |
| 10 | Tavuk | Taqïqu | 270° Batı | İsyan, cimrilik. Yiyecek boldur ancak kargaşa çıkabilir. |
| 11 | İt (Köpek) | İt / Köbek | - | Sadakat, hissiyat. Dostlukların pekiştiği, güvenin önemli olduğu yıldır. |
| 12 | Domuz | Toŋuz | - | Karmaşa ve sükunet. Bazen sert kışlara, bazen de refaha işaret eder. |
Yakut (Saha) Türklerinde Varyasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]Yakutlar (Sahalar), 12'li düzeni kullanmakla birlikte, hayvan isimleri yerine kendi mitolojilerindeki Tanrıların adlarını kullanmışlardır:[10]
- Cöhögöy
- Ayzıt (Ayısıt)
- İnehsit (İyehsit)
- Ürüng Ayığ Toyon (Ayığ)
- Buğor
- Cahın
- Suğorun
- Hotoy
- Bayanay
- Sehen Han (Sehen)
- Tanha
- Otun
Mevsimler ve Aylar
[değiştir | kaynağı değiştir]Eski Türklerde aylar sadece sayılarla değil, mevsimsel özelliklere göre de adlandırılmıştır.
- Oşlak Ay: Şaman takviminde birinci aydır, Nevruz ile başlar.
- Son Ay (Sonay): Yılın ilk yarısının sonudur. Azerbaycan folklorunda Ay ve Güneş'in birbirine kavuşamamasını simgeleyen hüzünlü "sonay geceleri" efsaneleriyle bilinir.[11]
Mevsim adlandırmaları şöyledir:
| Eski Türkçe | Halk Takvimi (Lehçeler) | Mevsim |
|---|---|---|
| Oğlak ay | Kök, Köktem | İlkbahar |
| Uluğ Oğlak ay | Yaz, Yay | Yaz |
| Uluğ ay | Güz, Güzlem | Sonbahar |
| Kadır Kış ay | Kış, Hıs | Kış |
Çin Sistemi: Dünyevi Dallar (Earthly Branches)
[değiştir | kaynağı değiştir]Çince'de Dìzhī (地支) olarak bilinen bu sistem, Türk sisteminden daha karmaşık kozmolojik bağlantılara sahiptir. Çinli gökbilimciler, Jüpiter'in (Suìxīng) yörüngesini 12 yıla yuvarlayarak (gerçekte 11.86 yıl) göksel daireyi 12 bölüme ayırmışlardır.[12]
Yönler ve Denizcilik
[değiştir | kaynağı değiştir]Avrupa kültüründe yönler 4 ana eksende toplanırken (Kuzey, Güney, Doğu, Batı), Çinli denizciler ve gökbilimciler 12 hayvanlı sistemi pusula yönleri olarak kullanmışlardır.
- Kuzey: Zi (Fare)
- Doğu: Mao (Tavşan)
- Güney: Wu (At)
- Batı: You (Horoz)
Ünlü denizci Zheng He, seyahatlerinde 48 bölümlü pusulalar kullanırken bu 12'li temel sistemi referans almıştır.[13]
Etimoloji ve Karakter Analizi
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin'de kullanılan 12 karakterin kökeni üzerine yapılan paleografik çalışmalar, bu karakterlerin başlangıçta hayvanlarla ilgili olmadığını, bitkilerin büyüme evrelerini veya astronomik olayları simgelediğini düşündürmektedir.[14]
| Dal | Pinyin | Hayvan | Karakter Kökeni (Teoriler) | İlişkili Saat |
|---|---|---|---|---|
| 子 | zǐ | Fare | Bebek/Çocuk (Türemek, çoğalmak anlamında) | 23:00 - 01:00 |
| 丑 | chǒu | Öküz | Bükülmüş el (Bağlamak, düğümlemek) | 01:00 - 03:00 |
| 寅 | yín | Kaplan | Ok/Yay (Uzatmak, gerilmek) | 03:00 - 05:00 |
| 卯 | mǎo | Tavşan | Açık kapı veya iki parça et (Bitkilerin topraktan çıkışı) | 05:00 - 07:00 |
| 辰 | chén | Ejderha | İstiridye/Tarak kabuğu (Titreşim, sarsıntı) | 07:00 - 09:00 |
| 巳 | sì | Yılan | Fetüs/Yılan (Tamamlanmışlık) | 09:00 - 11:00 |
| 午 | wǔ | At | Havan tokmağı veya kırbaç (Zıtlaşma, tepe noktası) | 11:00 - 13:00 |
| 未 | wèi | Keçi | Ağaç dalları (Tadı gelmek, olgunlaşmak) | 13:00 - 15:00 |
| 申 | shēn | Maymun | Şimşek veya uzayan beden (Genişlemek) | 15:00 - 17:00 |
| 酉 | yǒu | Horoz | Şarap testisi (Mayalanmak, olgunlaşmak) | 17:00 - 19:00 |
| 戌 | xū | Köpek | Balta/Silah (Yok etmek, hasat sonu) | 19:00 - 21:00 |
| 亥 | hài | Domuz | Domuz veya kök (Kapanmak, saklanmak) | 21:00 - 23:00 |
Kültürel Yansımalar ve Sanat
[değiştir | kaynağı değiştir]12 Hayvanlı Takvim, sadece bir zaman ölçüm aracı değil, aynı zamanda mimari ve sanatta da yer bulmuş bir metafordur.
- Sivas Gökmedrese: Taç kapısındaki süslemelerde, 12 hayvanlı takvimi temsil ettiği düşünülen ancak stilize edilmiş hayvan başı figürleri bulunmaktadır. Sanat tarihçileri bunların Orta Asya şamanist inançlarının Anadolu Selçuklu sanatındaki yansıması olduğunu belirtir.[15]
- Dîvânu Lugâti't-Türk: Kaşgarlı Mahmud, eserinde Türklerin 12 hayvanlı takvimi nasıl kullandığını, her hayvanın neleri simgelediğini detaylıca anlatır.
Yılların Hesaplanması ve Güncel Tablo
[değiştir | kaynağı değiştir]Miladi takvimdeki bir yılın 12 hayvanlı takvimdeki karşılığını bulmak için, yıl sayısının 12'ye bölümünden kalan sayı esas alınır (Referans yılına göre). Pratik olarak yakın dönem yılları şu şekildedir:
| Yıl | Hayvan | Element (Çin) |
|---|---|---|
| 2020 | Fare | Metal |
| 2021 | Öküz | Metal |
| 2022 | Pars (Kaplan) | Su |
| 2023 | Tavşan | Su |
| 2024 | Ejderha (Lu) | Tahta |
| 2025 | Yılan | Tahta |
| 2026 | At (Yunt) | Ateş |
| 2027 | Koyun | Ateş |
| 2028 | Maymun (Biçin) | Toprak |
| 2029 | Tavuk | Toprak |
| 2030 | Köpek (İt) | Metal |
| 2031 | Domuz | Metal |
Ayrıca Bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Nergis Biray (2009), 12 Hayvanlı Türk Takvimi
- ^ Mehmet Kara, On iki Hayvanlı Takvim
- ^ Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri, Louis Bazin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ocak 2011
- ^ Prof.Dr. Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003, Sayfa: 15
- ^ Yuval Blum, "Introduction to the "STEMS AND BRANCHES" theory", Mahaya Forest Hill Integrative Health Clinic, Toronto.
- ^ Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
- ^ Kültürel Etkileşim Açısından 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Ufuk Tavkul
- ^ Kane, Daniel (2009). The Kitan Language and Script.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk.
- ^ Töre Bilgileri (Saha Türklerin kültür örneği), Doç.Dr. Ludmila Egorova
- ^ Dil ve Ayın Düşünce, Dilmaç Jurnalı 34. Özel Sayı, 2007 (Tahran)
- ^ Jonathan Smith (2011), The 'Di Zhi' 地支 as Lunar Phases...
- ^ Le système du temps dans la tradition chinoise, David Elbaz
- ^ Smith, Adam (2015). Encyclopedia of Chinese Language and Linguistics Online
- ^ Anadolu Selçuklu Dönemi Sivas Medreselerinde Giriş Cephesi Bezemeleri, İlknur AKKAYA.
- Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri, Louis Bazin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ocak 2011, ISBN 9789751624260
- Başkurtlarda Eski Türk Takvimi ve Nevruz Bayramının Kutlanması, Ahat Salihov, Bilig Dergisi, 2019, Sayı: 88
- Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, "Hüseyin Ayan" özel sayısı, Erzurum, 2009, s. 671–683, 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Yrd.Doç Nergis BİRAY
- Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Üzerine, Dr. Gülnisa AYNAKULOVA, Millî Folklor, 2007
- İsmail bin Abdullah'ın Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Prof.Dr. İdris Güven KAYA, Turkish Studies - Volume 7/2 Spring 2012
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- 12 Hayvanlı Takvim çevirici6 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- 12 Hayvanlı Takvim Türk icadı mı?6 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Çin Burçlarındaki 12 Hayvanın Efsanesi6 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.