Amatör boks

Boksörler şort ve kolsuz atlet giyerler; yüksek sıralamadaki rakip kırmızı, düşük sıralamadaki mavi giyer.

Amatör boks, dünya genelinde kulüplerde ve federasyonlarda, Olimpiyat Oyunları, Pan Amerikan Oyunları ve Britanya Milletler Topluluğu Oyunları’nda, ayrıca üniversite seviyesinde yapılan boks türüdür.

Amatör boks müsabakaları, erkekler ve kadınlar için üç dakikalık üç raunttan oluşur ve rauntlar arasında bir dakikalık ara verilir. Erkekler için büyükler kategorisindeki müsabakalar 1 Ocak 2009’da dört raunt iki dakikadan, üç raunt üç dakikaya çevrilmiştir. Kadınlar için büyükler kategorisi ise 19 Aralık 2016’da aynı şekilde değiştirilmiştir. Amatör boksta fiziksel güçten çok, isabetli yumruk sayısına dayalı puanlama esas alınır. Bu format, turnuvalarda birkaç gün boyunca birden fazla maç yapılabilmesini sağlar; buna karşın profesyonel boksta boksörler genellikle maçlar arasında birkaç ay dinlenir.

Bir hakem, müsabakayı kurallara uygun sürdürmek için ringde yer alır; gövdenin üzerine takılan kemer, yumrukların alt sınırını belirler – rakibini sürekli “aşağıdan vuran” boksör diskalifiye edilir. Hakem ayrıca boksörlerin rakibini yumruk yememek için kollarıyla tutmasını da engeller. (Böyle bir durumda hakem boksörleri ayırır ve maça devam etmelerini emreder. Tekrarlayan tutma davranışları, ceza puanı ya da diskalifiye ile sonuçlanabilir.) Hakem, bir boksör ciddi şekilde yaralandığında veya biri diğerine aşırı üstünlük sağladığında maçı durdurmak zorundadır.

Amatör boks bazen Olimpiyat tarzı boks olarak adlandırılır (bu artık resmi bir terimdir), ancak bu terim, Yaz Olimpiyatları’nda boks ile karıştırılmamalıdır; çünkü Olimpiyatlarda boksörler amatör kurallarla dövüşse de hem amatör hem de profesyonel olabilirler.

Tarihçe

Erken dönem

Amatör boks, 19. yüzyılın ortalarından sonlarına doğru, kısmen profesyonel ödüllü dövüşleretrafındaki ahlaki tartışmaların bir sonucu olarak ortaya çıktı. Başlangıçta, üst ve orta sınıf centilmenlerin geleneksel olarak işçi sınıfına ait bir sporu sahiplenme girişimi olarak alay konusu olsa da, daha güvenli ve “bilimsel” kabul edilen bu boks tarzı okullarda, üniversitelerde ve orduda ilgi gördü.

Gelişim

Günümüz amatör boks müsabakaları çoğunlukla canlı yayınlanır.

Queensberry Amatör Şampiyonaları 1867’den 1885’e kadar sürdü ve bu nedenle profesyonel meslektaşlarının aksine, amatör boksörler Queensberry Kuralları yayımlandıktan sonra daima eldiven kullandılar. İngiltere’de Amatör Boks Birliği (A.B.A.) 1880 yılında on iki kulübün katılımıyla kuruldu. Ertesi yıl ilk şampiyonasını düzenledi. Dört sıklet sınıfı vardı: Tüy sıklet (9 stone), Hafif sıklet (10 stone), Orta sıklet (11 stone 4 pound) ve Ağır sıklet (sınırsız). (Bir stone = 14 pound’dur.) 1902’ye gelindiğinde, Amerikalı boksörler de A.B.A. Şampiyonalarında boy göstermeye başladı ve turnuva uluslararası bir nitelik kazandı. 1924’te A.B.A.’ya bağlı kulüp sayısı 105’e ulaştı.

Union City, New Jersey’de bir çocuk boks gösterisi

Boks ilk kez 1904 Yaz Olimpiyatları’nda yer aldı ve 1912 Yaz Olimpiyatları hariç her zaman programda bulundu. 1904–2020 arasında en çok altın madalyayı Amerika Birleşik Devletleri (50 altın, toplam 117) ve Küba (41 altın, toplam 78) kazandı.

Uluslararası ölçekte amatör boks, 20. yüzyılın ilk yarısında giderek yaygınlaştı. İlk uluslararası kurum olan Fédération Internationale de Boxe Olympique (Uluslararası Olimpik Boks Federasyonu) 1920’de Paris’te kurulduğunda beş üye ülke vardı. 1946’da Londra’da Uluslararası Amatör Boks Birliği (A.I.B.A.) kurulduğunda ise beş kıtadan yirmi dört ülke temsil ediliyordu. A.I.B.A. sonraki on yıllarda amatör boksun resmi dünya federasyonu olmayı sürdürdü. İlk Dünya Amatör Boks Şampiyonası 1974’te düzenlendi; ondan önce yalnızca bölgesel şampiyonalar yapılmıştı. Olimpiyatlar dışında tek küresel etkinlik, CISM tarafından 1947’den itibaren düzenlenen Dünya Askerî Boks Şampiyonaları idi.

Sonuçlar

Amatör boks müsabakaları genellikle hakemin kazananın elini kaldırmasıyla sona erer

Böyle biten karşılaşmalar İngilizce veya AIBA’nın resmî dili olan Fransızca terimleriyle kaydedilebilir. Amatör boks, "nakavt" (knockout) ve "teknik nakavt" (technical knockout) terimlerini kullanmaz; bunun yerine aşağıdaki terimleri kullanır:

Kısaltma		Anlamı	Profesyonel bokstaki karşılığı
İngilizce	Fransızca
RSC	kot	Hakem maçı durdurur (belirtilmemiş neden)	Teknik nakavt
RSCO		Hakem, rakibin açık farkla geride olması nedeniyle maçı durdurur
RSCOS		Hakem, rakibin sayı farkıyla yenik durumda olması nedeniyle maçı durdurur
RSCH		Hakem, başa alınan sert darbeler nedeniyle maçı durdurur
RSCM		Hakem, tıbbi nedenlerle maçı durdurur	Hakem kararıyla teknik karar
RSCI		Hakem, sakatlık nedeniyle maçı durdurur
RET	AB	Köşe çekilmesi veya sporcunun bırakması
KO	ko	Nakavt (Boksörün on saniye boyunca yerde kalması)	Nakavt
PTS	pts	Puan kararı	Puan kararı
DQ	disq	Diskalifiye	Diskalifiye
WO	forfeit	Hükmen galibiyet, yani rakibin ringe çıkmaması nedeniyle kazanma	Müsabaka yapılmadı
Bye		Tur atlaması	Müsabaka yok

Puanlama

Geleneksel puanlama sistemi: ringin dört yanında yan hakemler ve ring içinde aynı zamanda hakem olan bir başhakem

Amatör boksta bugün hâlâ turnuva yönetmeliklerine ve onaylayan otoriteye bağlı olarak çeşitli puanlama sistemleri kullanılmaktadır. 1980’lere kadar (ve bazı yerlerde hâlâ) kullanılan bazı eski sistemler vardır. Bunların ilki 3 puanlı sistemdi; her raund için bir puan verilir, böylece 3–0 net bir sayı galibiyetini, 2–1 kaybeden rakibin bir raundu domine ettiğini, 1–1–1 ise çok nadir görülen bir beraberlik veya ex aequo sonucunu ifade ederdi. Bu sistem, uzun süre 3 oy üzerinden karar sistemi ve 5 oy üzerinden karar sistemiyle birlikte varlığını sürdürdü. 5 oy sistemi profesyonel boksa daha çok benziyordu: beş hakem galibiyet veya beraberlik yönünde oy kullanıyordu. Bu sistemde 5–0 oybirliği kararı, 4–1 çoğunluk kararı, 3–2 bölünmüş karar, 3–1–1 ise hakemlerden birinin beraberlik verdiği bölünmüş kararı gösterirdi. 3 oy sisteminde ise 3–0 oybirliği kararı, 2–1 bölünmüş karar, 0–0–3 ise beraberlikti (çoğunluk kararı seçeneği yoktu).

Turnuva kurallarına bağlı olarak, kazananın belli olmadığı durumlarda ani ölüm ilkesi ile ek raundlar uygulanabiliyordu. Tüm bu sistemler çoğu zaman birbiriyle kombinasyon hâlinde kullanılıyordu (örneğin hakemlerin hem kazananı seçmesi hem de puan kartı doldurması gerekiyordu), bu da puanlama ve sonuçlarda karmaşaya yol açıyordu. Şampiyonalar genellikle 5 oy sistemini, uluslararası ikili karşılaşmalar ise 3 oy sistemini kullanıyordu (iki hakem konuk ülkeden, bir hakem ev sahibi ülkeden). Ancak her iki sistem de, atılan ve isabet eden yumruk istatistiklerini yeterince dikkate almadığından, tartışmalı ve resmî itirazlara konu olan birçok sonuca yol açtı.

Örneğin, 1960 Roma Olimpiyatları elemelerinde Sovyet Oleg Grigoryev’in Britanyalı Francis Taylor karşısında tartışmalı biçimde galip ilan edilmesinin ardından, IOC çeyrek finallerden önce yaklaşık 15 hakem ve jüriyi görevden aldı. 1988 Seul Olimpiyatları’nda ABD’li Roy Jones Jr.’ın bariz üstünlüğüne rağmen finalde altın madalyadan mahrum bırakılması büyük bir skandal yarattı. Bunun üzerine yalnızca temiz yumrukların sayı olarak kabul edildiği yeni bir sistem getirildi. Ancak “temiz yumruk” tanımının öznel olması yeni tartışmalara yol açtı. 1996 Atlanta Olimpiyatları yarı finallerinde Kazakistanlı Vassiliy Jirov’un ABD’li Antonio Tarver karşısında 15–9 galip ilan edilmesi de bu sistemin tartışmalı sonuçlara açık olduğunu gösterdi.

Puanlama sistemi	Karar seçenekleri
	Oybirliği kararı	Çoğunluk kararı	Bölünmüş karar	Beraberlik (çok nadir)
5 oy sistemi	5–0	4–1	3–2	2–2–1, 2–1–2 veya 1–1–3
3 oy sistemi	3–0	yok	2–1	1–1–1 veya 0–0–3
Sayı kararı	yok	yok	yok	puanların eşit olması hâlinde

1992’de Olimpiyatlarda bilgisayarlı puanlama getirildi. Beş hakemin her birinin kırmızı ve mavi tuşlardan oluşan bir paneli vardı. Hakemler hangi köşedeki boksörün sayılık bir yumruk attığını düşündüyse o renkteki tuşa basıyordu. Aynı boksör için beş hakemden en az üçü bir saniye içinde aynı tuşa basarsa puan yazılıyordu. Geçerli bir sayı yumruğu, eldivenin parmak boğumlarıyla, kafa ortasından kalçalar arasına kadar olan gövde bölgesine temiz temasla atılan yumruktu. Beraberlik durumunda hakemler bireysel olarak bir galip seçiyordu.

AIBA Ocak 2011’de yeni bir puanlama sistemi getirdi. Her hakem boksörlere bireysel puan veriyordu. Her boksör için verilen puanlar, beş hakemden üçünün benzer puanlarıyla veya ortalama yöntemle belirleniyordu. Puanlar artık gerçek zamanlı açıklanmıyor, her raund sonunda ilan ediliyordu.

13 Mart 2013’te bilgisayarlı puanlama sistemi kaldırıldı ve amatör boks, profesyonel boksa benzer şekilde “10 puan zorunlu sistemi”ni kullanmaya başladı.

Ödüller

Amatör şampiyonalarda 2. ve 3. sıradakiler de ödüllendirilir.

Kazananlara genellikle kemer, madalya, kupa ve minyatür eldivenler verilir.

Amatör bokstaki ödül sistemi esasen Olimpiyat ödül sistemini küçük farklılıklarla tekrarlar:

• Final turunu kazanan altın madalya alır (1.lik).
• Diğer finalist gümüş madalya alır (2.lik).
• Yarı finalde elenenler bronz madalya alır (3.lük).

• Çoğu turnuva, nakavt yenilgilerinde 30 günlük otomatik ceza süresini de içeren uluslararası kuralları izlediği için, iki yarı final kaybedenine de bronz madalya verilir. Ancak bazı turnuvalarda yalnızca tek bir üçüncülük bulunabilir (iki yerine bir bronz madalya), ya da yarı finallerden ikiden fazla bronz adayının çıktığı durumlarda 3.’lük maçı ayrı bir tur olarak yapılır. Yine de, çoğu yerde otomatik ceza nedeniyle bu karşılaşma yapılmaz.

İkinci ve üçüncü sıradaki finalistlere genellikle gümüş ve bronz madalyalar verilir.

Amerika Birleşik Devletleri’ndeki turnuva ve şampiyonalarda (özellikle World Boxing ile bağlantılı olmayanlarda), Avrupa’dakilerin aksine 2. ve 3. sıralar için gümüş veya bronz madalya verilmez; yalnızca kazanan tanınır. Bu nedenle turnuvalara halk arasında "Golden Gloves" (yani kazanan hepsini alır mantığını ifade eden) adı verilmiştir. Bu durum profesyonel boksa paraleldir; profesyonel boksta da “ikinci” veya “üçüncü” yoktur, yalnızca “şampiyon” ve “rakip” vardır.

Koruyucu ekipman

Mart 2016’da, 1982’den beri kullanılan koruyucu başlık erkekler kategorisinde kaldırıldı. Bunun nedeni, başlıkla yapılan müsabakalarda sarsıntı (beyin sarsıntısı) oranlarının, başlıksız müsabakalara göre daha yüksek çıkmasıydı. Kadınlar kategorisi bu karardan etkilenmedi; çünkü AIBA, kadınlarda başlığın etkileri hakkında yeterli veri bulunmadığını açıkladı. Bu kural 2016 Yaz Olimpiyatları’nda da geçerliydi.

Profesyonel kabulü

1990’larda birkaç kez, özellikle Sovyetler Birliği sonrası devletlerden bazı profesyonel boksörler amatör kariyerlerine geri döndüler. Örneğin, Nikolay Kulpin ve Oleg Maskayev (1993), Nikolai Valuev (1994), Ruslan Çagayev (1998).

Haziran 2016’da profesyonel boksörlerin Olimpiyat Oyunları ve AIBA tarafından onaylanan diğer turnuvalarda mücadele etmelerine izin verildi. Bu karar, sosyalist ülkelerden ve Sovyet sonrası cumhuriyetlerden gelen, devlet tarafından desteklenen amatör boksörlerin sahip olduğu imkânlarla tüm sporculara eşit fırsatlar tanımak amacıyla alındı. Ancak profesyonel organizasyonlarbu karara şiddetle karşı çıktı.

Batı’da geleneksel olarak amatör boksörler ardışık Olimpiyatlara katılmaz, oyunlardan ya da uluslararası öneme sahip bir başka organizasyondan hemen sonra profesyonelliğe geçerlerdi. Buna karşılık Küba ve bazı Sovyet sonrası ülkelerde, profesyonel sporların yasak olması sebebiyle, boksörler devlet desteğiyle amatör olarak kalıyorlardı. Bu boksörler fiilen profesyonel sayılabilecek düzeyde olmalarına rağmen resmî olarak amatör statüsünü koruyarak birden fazla Olimpiyat’a katılıyorlardı.

Müsabakalar

Profesyonel boksta kullanılan lineer sistemin aksine, amatör boks müsabakaları farklı bir mantığa dayanır (her ne kadar profesyonel ve amatör kartlar birbirine oldukça benzer görünse de).

Müsabaka türleri

Müsabakanın seviyesi, temsil aralığına (katılan ülke sayısı arttıkça önem artar) ve sporcu sayısı ile kalitesine göre belirlenir.
Oyunlar	Olimpiyat, bölgesel ve alt bölgesel çok sporlu oyunlardaki dört yılda bir yapılan boks karşılaşmaları, amatör bokstaki en yüksek profilli etkinliklerdir.	Düzenleyici kuruluşlar genellikle kendi yerel temsilcilerini etkinliklere göndererek sonuçları denetler ve güvence altına alır.
Olimpiyat bokslu ile amatör şampiyona bokslu arasında bazı farklılıklar vardır; zira boks ilk kez 1904’te Olimpiyatlara girmiş, dünya şampiyonaları ise bundan yetmiş yıl sonra, 1974’te düzenlenmeye başlanmıştır (bu farklılıkların sonucu olarak Val Barker Trophy ortaya çıkmıştır).
Şampiyonalar	Şampiyonalar, oyunlardan sonra ikinci derecede önemlidir. Her ikisine de katılmak için önceden elemelerden geçmek gerekir.
Kupalar	Kupalar, şampiyonalar ile sıradan turnuvalar arasında orta düzeyde öneme sahip etkinliklerdir.
Meydan okuma	Meydan okuma türü karşılaşmalarda, mevcut Olimpiyat ve dünya şampiyonları, kupa galipleri, bölgesel oyun madalyalıları hem birbirleriyle hem de üst sıralarda yer alan amatörlerle karşılaşabilir. Böylece karmaşık eleme sistemlerinin doğurduğu tesadüfi sonuçlar bertaraf edilir.
Turnuvalar	Turnuvalar ya A sınıfı (Olimpiyat ve Dünya Şampiyonası elemeleri) ya da B sınıfı (diğerleri) olur. Ayrıca ulusal, davetli (yani diğer ülkelerden sporculara açık), grand prix, anma turnuvası vb. alt bölümlere ayrılır. Turnuvalar, kupalara ve şampiyonalara geçiş basamaklarıdır.
İkili karşılaşmalar	İkili karşılaşmalar iki takım arasında yapılır. Sporcular ya yerel, ulusal, bölgesel ya da kulüp veya hizmet branşınagöre eşleştirilir. Kazananı toplam takım skoru belirler. Galip gelen takım genellikle bir sonraki rövanşı ev sahibi olur. 1969’da ilk kez Amerika Birleşik Devletleri – Sovyetler Birliği boks serisi yapılmış ve bu daha sonra sık tekrar eden bir etkinlik hâline gelmiştir.	İkili ve yerel karşılaşmalar genellikle düzenleyen otorite tarafından 50/50 esasına göre hakem ve jüriyle yönetilir.
Yerel karşılaşmalar	Yerel düzeyde düzenlenen, genellikle sıralamaları veya derecelendirmeleri etkilemeyen düşük profilli etkinliklerdir.
Gösteri maçları	Gösteri maçları, amatör boksörlerin profesyonel boksörlerle kâr amacı gütmeyen şekilde karşılaşmasına olanak tanır.	Gösteriler düzenleyici otorite tarafından denetlenir.

Dünya şampiyonaları, Olimpiyatlardan sonra en yüksek profilli organizasyonlardır.

Şampiyonalar genellikle şu yaş kategorilerine ayrılır:

Büyükler	Gençler	Yıldızlar	Küçükler

Turnuvalarda ring tecrübesine göre şu kategoriler bulunur:

Açık	Acemi	Alt-acemi

Ayrıca askerler ve tutuklular için özel karşılaşma türleri vardır:

Askeri	Polis	Cezaevi

Kilo sınıfları açısından müsabakalar şunlar olabilir:

Mutlak	Kilo sınırlı

Mutlak şampiyonalar, kilo limiti olmaksızın (tamamen ya da iki sınıfta — 91 kg üstü / 91 kg altı) sosyalist ülkelerde profesyonel boksun yokluğunda düzenlenmiştir. Amaç, ülkenin kilosundan bağımsız tartışmasız şampiyonunu belirlemekti. (91 kg üstü genelde hafif ağır sıklet ve ağır sıkletler; 91 kg altı ise orta sıkletlerin avantajlarla katıldığı sıkletlerdir.) Mutlak olmayan tüm organizasyonlarda ise sıkı kilo düzenlemeleri, tartı prosedürleri vb. uygulanır.

Yönetici kuruluşlar

Kurallara uyumu sağlamak ve finalistleri tebrik etmek için müsabakalara yönetici kuruluş temsilcileri katılır.

Amatör boksta birkaç önemli uluslararası yönetici kuruluş bulunmaktadır:

• International Boxing Association (IBA, eski adıyla AIBA), 1946’da kuruldu. Günümüzde faal en eski kuruluş olup, kuralları (üçer dakikalık üç raund formatı, koruyucu ekipman, sekiz sayısı kuralı, üç knockdown kuralı vb.) uluslararası müsabakalarda fiilî standart hâline gelmiştir. Dünya Amatör Boks Şampiyonası’nı düzenler. IBA, eskiden Yaz Olimpiyatları’ndaki boks müsabakalarını da onaylardı; ancak 2019’da Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC) tarafından yönetim sorunları ve yolsuzluk iddiaları nedeniyle askıya alındı ve Olimpiyat boksunda artık yer almamaktadır. 2023’te IOC, askıya alma sırasında belirtilen sorunların hâlâ çözülmediğini belirterek IBA’nın tanınmasını sonlandırdı.
• World Boxing, 2023’te kuruldu; IBA’daki uzun süredir devam eden yönetim sorunları nedeniyle ayrılanların oluşturduğu yeni bir birliktir ve boksun Olimpiyat programında kalmasını destekler. Şubat 2025’te IOC, World Boxing’e geçici tanıma verdi.
• IOC gözetimindeki görev kuvvetleri, 2020’den bu yana IBA’nın askıya alınması nedeniyle Olimpiyatlardaki boks müsabakalarını yürütmektedir. IOC’nin boks yönetmelikleri, IBA kurallarını içermektedir.
• Uluslararası Askerî Spor Konseyi (CISM), 1948’de kurulmuş olup Dünya Askerî Oyunları ve Dünya Askerî Boks Şampiyonaları’ndaki boks müsabakalarından sorumludur. 2021’de IBA ile işbirliği anlaşması imzalamıştır.

Dağılan yönetici kuruluşlar

• Uluslararası Amatör Boks Federasyonu (FIBA), 1920’de kuruldu; IBA’nın öncülü olup II. Dünya Savaşı’nın ardından kapatılmıştır.
• Uluslararası Spor ve Beden Kültürü Derneği (SASI), 1920’de kuruldu; IOC’nin komünist muadili olup Uluslararası İşçi Olimpiyatları’ndaki boks müsabakalarından sorumluydu (sosyalist ülkeler Batı’daki Olimpiyatları boykot ettiği dönemde). 1946’da, SSCB’nin IOC ve AIBA’ya katılmaya karar vermesiyle dağıldı.
• Uluslararası Üniversite Sporları Federasyonu (FISU), Universiade’lerdeki Boks müsabakalarından sorumluydu (artık yapılmıyor).
• Goodwill Games Organizasyon Komitesi (kısmen ABD ve SSCB Spor Komitesi’nden oluşuyordu), Goodwill Games’deki boks müsabakalarını düzenlemiştir.
• National Collegiate Athletic Association (NCAA), 1948’den 1960’a kadar ABD’de üniversite boks şampiyonalarını düzenlemiştir.

Ayrıca bakınız

• Profesyonel boks

Dış bağlantılar

• Boks ve Sıkletler üzerine Encyclopædia Britannica makalesi
• Amatör Boks Kayıt Veritabanı (arşivlenmiş)
• İngiltere Amatör Boks Birliği