Astronot

NASA astronotu Bruce McCandless II, 11 Şubat 1984'te uzay mekiği Challenger'ın dışında İnsanlı Manevra Birimi'ni kullanırken.

Astronot, kozmonot, taykonot ya da Türkçe adıyla uzay insanı, uzay çalışmalarına katılmak üzere eğitilen kişidir. İnsanlı uzay uçuşlarının seyrekliği nedeniyle, eğitim gören uzay insanlarının bir kısmı yedek kadroda kalarak uzay görevi alamamıştır. Buna karşılık uzay turistleri, gerekli eğitimi aldıkları için "uzay insanı" olarak adlandırılabilirler. İlk insanın uzaya gönderildiği 1961 yılından bu yana 650'den fazla kişi uzaya çıkmıştır.

Çeşitli dillerde isimler

Uluslararası Uzay İstasyonu'nun Cupola modülünden Dünya'yı gözlemleyen Tracy Caldwell Dyson, 2010.

Uzay insanına İngilizce astronaut, Rusça kozmonot (космона́вт) denir. Bu iki kelime, Yunanca ástron (yıldız) ve kosmos (evren) kelimelerinin nautes (denizci) kelimesiyle birleşmesinden oluşur. Türkçede de Amerikalı ve Rus uzay insanları için yaygın olarak kullanılır.

Çincede (pinyin) ise uzay insanına hángtiān yuán denir. Çince terimin taykonot olduğu yönünde Çin dışında yanlış bir kanı vardır. Taykonot terimi, Malezyalı etnik bir Çinli tarafından 1998'de ortaya atılmış ve Batı medyasında hızla yayılmıştır. Çince tàikōng (uzay) teriminden türeyen bu kelime Çin'de kullanılmamaktadır. Buna en yakın Çince terim olan tàikōng rén, "uzaya çıkmış kişi" anlamında kullanılmaktadır. Türkçe uzay insanı teriminin karşılığı olarak ise uzun süre yǔháng yuán (evren gezgini) kullanılmıştır. Buna karşın hángtiān yuán, Çin hükûmetinin resmî yazışmalarda kullandığı terimdir.

Türkiye'de Türk Dil Kurumu tarafından 2005 yılında "astronot" sözcüğü için Türkçe karşılık olarak "gökmen" ve "uçman" sözcükleri önerilmiştir. 2021 yılında ise Türkiye Uzay Ajansı Başkanı Serdar Hüseyin Yıldırım, Özbekçede "astronot, uçurcu" anlamında bulunan Arapça–Farsça kökenli "fezagir" sözcüğünün kullanılmasını önermiştir. Günümüzde Türk Dil Kurumu Sözlüğü'nde "astronot" kelimesi "uzay adamı" kelimesiyle eş anlamlı olarak yer almaktadır.

Uzaya kendi imkânlarıyla insan gönderen ülkeler şu ana kadar Sovyetler Birliği, Amerika Birleşik Devletleri ve Çin olmakla birlikte, diğer ülkelerin dillerinde de bu kavrama karşılık gelen kelimeler vardır. Örneğin, Fransızca spationaute (okunuşu: spasyonot) kelimesi Latince spatium kelimesinden türetilmiştir.

Önemli uzay uçuşları ve astronotlar

20. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan Uzay Yarışı süresince pek çok başarılı uzay uçuşu gerçekleştirilmiştir. Layka adlı köpek, 3 Kasım 1957'de Sovyetler Birliği tarafından fırlatılan Sputnik 2 aracıyla uzaya giden ilk canlı olmuştur. Uzaya giden ilk insan, 12 Nisan 1961'de Vostok 1 ile fırlatılan ve 108 dakika boyunca Dünya yörüngesinde tur atan Sovyet kozmonot Yuri Gagarin'dir. Uzaya giden ilk kadın, 16 Haziran 1963'te Vostok 6 ile fırlatılan ve Dünya'nın etrafında yaklaşık üç gün vakit geçiren Sovyet kozmonot Valentina Tereşkova'dır.

Alan Shepard, 5 Mayıs 1961'de Freedom 7 görevi ile 15 dakikalık bir alt yörünge uçuşu yaparak uzaya çıkan ilk Amerikalı ve ikinci kişi olmuştur. Dünya yörüngesine giren ilk Amerikalı ise, 20 Şubat 1962'de John Glenn olmuştur.

Sovyet kozmonot Aleksey Leonov, 18 Mart 1965'te Voshod 2 görevinde bir uzay dışı aktivitesini (diğer deyişle "uzay yürüyüşü") gerçekleştiren ilk kişidir. Leonov'un uzay yürüyüşü yaklaşık 12 dakika sürmüştür. Bu başarıyı, iki buçuk ay sonra NASA'nın Gemini 4 görevinde ilk Amerikan uzay yürüyüşünü gerçekleştiren Edward White izlemiştir. White'ın uzay yürüyüşü ise yaklaşık 23 dakika sürmüştür.

Ayrıca bakınız

• İlk uçuşa göre uzay yolcuları listesi
• Uzayda en uzun süre kalan astronotlar listesi
• Sovyet uzay köpekleri
• İnsanlı Ay yolculukları
• Uzay yolculuğu