1922 İzmir Yangını
1922 İzmir Yangını veya yabancı kaynaklarda kullanılan terimle Büyük İzmir Yangını, 13 Eylül 1922 günü Basmane'de başlayan ve dört gün sürerek İzmir şehir merkezini (özellikle o dönemdeki merkezi ve bugünkü İzmir Enternasyonal Fuarı alanını) geniş ölçüde tahrip eden yangın hadisesidir.[1]
Gelişmeler ve üzerine yapılan yorumlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk ordusunun 9 Eylül 1922'de İzmir'i yeniden ele geçirmesinin hemen ardından, kritik bir dönemde vuku bulması, tarihi önemi bulunan bazı yapıların ve semtlerin yok olması ile neticelenmiş olması, günümüze dek süregelen karşılıklı suçlamalar ve farklı kaynaklarda yer alan değişik tezler nedeniyle güncelliğini koruyan bir hadisedir.
İzmir'in Yunanlarca yakılması Amerikan Konsolosu George Horton'un Amerikan Dışişleri Bakanı'na yolladığı gizli telgrafta belirttiği üzere beklenilen bir durumdu:[2]
“İzmir, 2 Eylül, 1922 – 16:00
Yunan kuvvetlerinin tükenmiş ve moralinin zayıflamış olması dolayısıyla, askeri durum son derece vahim görünüyor. Yunan kuvvetleri Uşak, Kütahya ve Afyon’dan çekilmişlerdir ve çekilirken de bu şehirleri yakmışlardır. Morali iyice çökmüş olan 1’inci Yunan Kolordusu Uşak’ın batısına çekilmiştir. 2’inci Yunan Kolordusu ise, esir düşmekten yolunu uzatarak güç kurtulmuş, 1’inci Kolordu ile birleşmiştir. 3’üncü Yunan Kolordusu Eskişehir’de bulunmakla beraber, muhtemelen yakında burasını terk edecek ve ayrılırken de şehri yakacaktır. Benim kanaatim odur ki, durum gayet ciddidir ve şu an kurtarılamaz. İzmir’de Hristiyan yabancılar ve özellikle Rumlar arasında tam bir panik vardır ve birçokları şehri terk etmeye çalışmaktadır. Morali çökmüş olan Yunan ordusu İzmir’e ulaşacak olursa ciddi karışıklıkların çıkması çok mümkündür ve şehrin yakılacağı söylentileri çok yaygındır. Bu durum sebebiyle, Konsolosluk mensupları ile Amerikan vatandaşlarının tahliyesi için İzmir’e bir kruvazör gönderilmesini saygıyla rica ederim.
[George] Horton”
Özellikle Yunan ve Ermeni kaynaklarında yer alan, şehri Türkler'in yaktığına ilişkin savlar, özellikle iki kaynağa dayanmaktadır. Bunlar;
- Yunan işgali döneminde ABD İzmir Konsolosu bulunan ve 13 Eylül 1922 günü, yani yangın başlarken İzmir'den ayrılan ve dolayısıyla yangına tanık olmayan George Horton'un, emekliye ayrıldıktan sonra 1926'da yayınladığı "Asya'nın kanseri" (The blight of Asia - Türkleri kastetmektedir) isimli kitap
- Ermeni asıllı Amerikalı yazar Marjorie Housepian Dobkin'in 1971'de yayınladığı, yazarın ifadesiyle görgü tanıklarının anlatılarına dayalı olan ve yayınlandığı dönemde İngiliz Sunday Times gazetesi tarafından "Yılın Kitabı" seçilmiş bulunan, "İzmir 1922: Bir şehrin yok edilişi" (Smyrna 1922: The Destruction of a City) adlı kitabıdır.
Bilgi olarak, gazetecilikten diplomatlığa geçmiş bulunan ve bütün diplomasi kariyeri Yunanistan ayaklı bir zemine dayanmış (Atina, Selanik ve son olarak da Yunan işgalinde İzmir, ayrıca 1924'te birkaç haftalığına ABD Budapeşte yardımcı konsolosluğu yapmıştır) bulunan George Horton'un eşi (Catherine Sacopoulo) Yunan asıllı Amerikalıdır. Horton'un kitabının sansasyonel yankılı tam adı, "An Account of the Systematic Extermination of Christian Populations by Mohammedans and of the Culpability of Certain Great Powers; with the True Story of the Burning of Smyrna" şeklindedir.[3][4]
Buna karşılık, yangından Türklerin suçlu ve sorumlu olmadığını vurgulayan iki önemli kaynak vardır. Bunlar;
- İlki dönemin İzmir İtfaiye Şefi Paul Grescowich'in (Sırp asıllı Avusturya vatandaşıdır) resmî raporudur.
- İkincisi de yangın esnasında İzmir'de bulunan Amerikalı mühendis Mark Prentiss'in ABD'ye döndükten sonra yangın nedeniyle Türklerin suçlandığına müşahede etmesi üzerine yayınladığı kapsamlı bir rapor da aynı yönde ilave bilgiler getirmektedir. Prestiss bu raporunu dönemin ABD Türkiye Yüksek Komiseri (büyükelçisi) olan Amiral Mark Lambert Bristol'e, tarihi belge oluşturması amacıyla göndermiştir ve rapor Kongre Kütüphanesi'nde "Bristol Papers" şeklinde tanımlanan ve tarih araştırmacıları açısından büyük önemi olan 33000 belgenin arasında yer almaktadır.
Ermeni kaynakları, aynı Mark Pretiss'in New York Times gazetesinin serbest muhabiri sıfatıyla, yangının sıcaklığı sürerken gazetesine gönderdiği bir telgrafa dayandırılarak 18 Eylül 1922 günü bu gazetede manşetten yayınlanmış olan ve Türkleri suçlayan bir makaleye atıfta bulunmaktadır.[5] Hovsepyan'a göre, Prentiss sonradan Amiral Bristol'ün baskısı altında suçlamalarını Ermenilere yöneltmiştir. Yangını izleyen günlerde, genel olarak, İngiliz, Fransız ve İtalyan basını yangın hakkında temkinli habercilik anlayışı izlemiş ve peşin hükümler yürütmemiştir.
Alexander MacLachlan, görgü tanığı sıfatıyla, 25 Eylül 1922 günü İngiliz The Times gazetesinde yayınlanan şu açıklamaları yapmıştır:
"Yunanların Mayıs 1919'da Türkleri katlettiği gibi, Türkler Yunanları katletmediler. Yaptıkları en kötü şey, Yunanların zamanında Türk askerlerini "Zito Venizelos" diye bağırmaya zorlamış olmalarına mukabelen, esir aldıkları Yunan askerlerini "Yaşasın Mustafa Kemal" diye bağırtmak oldu. Türk askerleri şehirde asayişin tam olarak temin edilemediği ilk saatlerde Kolej'i korudular, bir Türk süvarisi başıbozukların eline düşen MacLachlan'ı dayaktan kurtardı. Türklerin kontrol altına almak için bütün çabayı gösterdikleri 3 günlük yangın boyunca Yunan ve Ermeni mahallerinde geniş bir alan tahrip oldu ve iki yüz bin kişi evlerini terk etmek zorunda kaldı. Yangında Amerikan Kız Koleji de yandı. MacLachlan'ın yangının kökenleri hakkında yaptığı araştırma, Türk üniformaları giymiş Ermeni teröristlerin şehri ateşe verdiği sonucunu ortaya koydu. Teröristler batı ülkelerinin bir müdahalesini sağlamayı denemişlerdi."
Aynı çizgide açıklamalar getiren (İzmir İtfaiye Müdürü Paul Grescovich'in raporu, İzmir'de bulunan Amerikan Yardım Heyetinden Mark O. Prentiss'in Amiral Bristol'e yazdığı rapor ve Yunan tarihçi Lord Kinross'un yangını Ermenilerin çıkardığını kabulü[6] gibi) pek çok başka kaynak mevcuttur. Türk Tarih Kurumu'nun 1922 İzmir Yangını hakkında hazırlamakta olduğu bir kitapta[7]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1922 Alaşehir yangını (3-5 Eylül)[8]
- 1922 Manisa yangını (5-8 Eylül)[8]
- 1919 ve 1922 Aydın yangınları[8]
- 1922 Bandırma yangını[8]
- 1922 Karacabey yangını[8]
- 1922 Afyon yangını[8]
- 1922 Salihli yangını[8]
- 1922 Urla yangını
- 1922 Soma yangını
- 1922 Dikili yangını
- 1922 Eskişehir yangını[8]
- 1922 Kütahya yangını[8]
- 1922 Turgutlu yangını[8]
- 1922 Nazilli yangını[8]
- 1922 Takmak yangını[8]
- 1922 Uşak yangını[8]
- 1922 Bilecik yangını[8]
- 1922 Yenişehir yangını[8]
- 1920 Bozüyük yangını[8]
- 1921 Gördes yangını[8]
- 1921 Pazaryeri yangını[8]
- 1920 İznik yangını[8]
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- İzmir'de Yunanların Son Günleri, Bilge Umar, 1974 Ankara
- 1922'de İzmir'i kimler yaktı?, Türkkaya Ataöv, Cumhuriyet gazetesi, 12 Eylül 2006
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Yunanlıların ve Ermenilerin izmiri yakması". 1330/1914, Turan. 5 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2021.
- ^ "Historical Documents - Office of the Historian". history.state.gov. 21 Eylül 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2025.
- ^ "George Horton'un kısa özgeçmişi". 25 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2006.
- ^ [1] 11 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İngiltere'de yayınlanan Byzantine and Modern Greek Studies 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. dergisinde yayınlanan ve konsolos George Horton'un profilini ele alan bir makalede ("George Horton: The literary diplomat)", Brian Coleman, gazetecilik, romantik edebiyatçılık, diplomasi ve kadim bir Yunan dostluğu yönleri bulunan bu şahsiyeti şu ifadelerde tarif etmektedir: "George Horton bir edebiyatçı, aynı zamanda da derin sosyal değişimlerin cereyan ettiği bir dönemde Yunanistan ve Türkiye'de ABD Konsolosuydu. Eylül 1922'de İzmir'in Türk ordusu tarafından geri alınışı hakkında bir kitap yazmıştır. Daha Eylül 1922 olaylarından yirmi yıl önce yazdığı birkaç romanında, Türk'ü Batı uygarlığının demirbaş kötü adamı olarak çoktan tanımlamıştı. İzmir olaylarını hikâye edişinde, tarihçi gibi değil, halkla ilişkiler uzmanı olarak yazmıştır."
- ^ [2] 7 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "İzmir'i kim yaktı?". 6 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2010.
- ^ "İzmir yangınında 22 Ermeni tutuklandı". Cumhuriyet Gazetesi. 3 Nisan 2010. 20 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2010.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Conference on Near Eastern Affairs, Lausanne; Allied Powers, 1914-; Great Britain. Foreign Office; Curzon, George Nathaniel Curzon (1923). Records of Proceedings and draft Terms of peace : Presented to Parliament by command of His Majesty. Robarts - University of Toronto. London : H.M.S.O.
