Cıvata
Cıvata, birbirine bağlanmak istenen parçaların üzerine delik açılıp ucuna somun takılarak sıkıştırılan bir bağlantı elemanıdır. Yapı mühendisliğinde bulon olarak da anılır. Genellikle somun ile birlikte kullanılır.
Cıvatanın en çok kullanıldığı alanlar makine ve inşaat sektörüdür. Kelime kökü İtalyanca “Giaveta” sözcüğünden gelmekte olup, ilk kullanılışı MÖ 1. yüzyıla dayanmaktadır. Antik çağlarda silindirin üzerine tel sarılarak lehimlendi ve ilk dişli bağlantılar kullanılmaya başlandı. MÖ 250 yıllarında Arşimet vidası su taşımada kullanıldı. Gerçekte İskenderiyeli Heron tarafından MÖ 1. yüzyılda bulunmuş olan vida, o zamanlardan itibaren cerrahi aletlerde kullanıldı. Döküm tekniği ile üretim yapılıyordu. Avrupa'da 1400'lerde görülen cıvata, 1452-1519 yılları arasında Leonardo Da Vinci tarafından geliştirilmiştir. İlk tornavida kullanımı da 1700'lü yıllara rastlar. İngiltere'de 1797 yılında, Henry Maudslay (1771-1831) Amerika'da David Wilkinson 1798'de cıvata patenti almışlardır.
1850'li yıllarda sıcak dövme tekniği ile yapılan üretim 20. yüzyılın başından itibaren seri imalatın hayatımıza girmesiyle modern üretim teknolojisi olan soğuk dövme sistemine geçmiştir. Bu sistemle günümüzde, dakikada 200 – 300 adet parçaya kadar üretim yapılabilmektedir. Amacına göre birçok çeşit cıvata vardır. Bunların arasında en çok kullanılanları altı köşe başlı cıvatalar ve alyan başlı denilen imbus cıvatalardır. Somun ve cıvataların dişleri (yiv) birbirine uygun olmalıdır. Farklı ölçeklerdeki somun ve cıvata bir bağlantıda kullanılamaz.
Kesin olarak bilinmemekle birlikte yüzlerce cıvata ve vida çeşidi bulunduğu bir gerçektir. Cıvatalar, demir, çelik, pirinç, bronz, titanyum, bakır, aluminyum gibi maddelerden yapılmakta olup, makine ve inşaat sektöründe en çok demir - çelik alaşımı tipleri kullanılmaktadır.
Cıvata ve vida ayrımı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sadece altı köşe başlıklı anahtarlarla açılıp kapanan bağlantı elemanlarına cıvata denmekte, bunun dışında kalan anahtar, tornavida vb. aparatlar kullanılarak açılıp kapanan bağlantı elemanları ise genel anlamda "vida" adıyla anılmaktadır. Birçok vida çeşidinde somun kullanılmaz. Bu tip vidalar, genellikle sivri uçlu olup, bağlantı yapılacak yeri önceden ya da anında delerek, tornavida, elektrikli matkap vb. aletler yardımıyla sabitlenir. Özel amaçlı üretilmiş, anahtar kullanılarak sıkıştırılan ya da gevşetilen vidalar olduğu gibi, tornavidayla sıkıştırılıp gevşetilen cıvatalar da bulunmaktadır.
Teknik anlamda "vida" silindirin üzerine helisel oyuk açma işlemidir. Daha özel anlatımla; "vida" bir silindirin üzerine sarılan dik üçgenin hipotenüsünün oluşturduğu helisin adıdır. Bu dik üçgenin dik kenarlarından biri silindirin çapına eşit olup diğer dik kenarın ölçüsü vida adımına eşittir. Vida işlemi uygulanmış silindir parçanın bir ucuna söküp takmak için başlık ilave edildiğinde elde edilen cisim cıvatadır. Cıvata başı denilen kısmın üç köşeden sekiz köşeye kadar farklı çokgen çeşitlerinde ve tonavidalara uygun formları vardır. vida işlemi uygulanmış kısa silindirlere "setskur" denir. Cıvata sıkma işleminde "vida" hareketinden faydalanıldığı için vidalama denir.
Bağlantı elemanları ve ölçü birimleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Cıvata ve vida dışında da çivi, perçin gibi birçok bağlantı elemanı bulunmaktadır. Farklı kullanımlarına rastlansa da dünya standartlarında en yaygın İngiliz inç ve metrik ölçü birimi olmak üzere iki çeşit cıvata görülür. İnç sistem, bazı bölgelerde Whitworth adıyla anılıp, adı, İngiliz BSW ölçü standardına adını veren mühendis Joseph Whitworth'tan gelmektedir. Ölçü birimleri dışında inch sistemine göre UNC ve UNF (pratikte kısaca NC-NF), metrik sisteme göre de normal ve ince diş olarak ayrılmaktadırlar.
Metrik sistem tablosu
| ISO metrik ölçü | M1.6 | M2 | M2.5 | M3 | M4 | M5 | M6 | M8 | M10 | M12 | M16 | M20 | M24 | M30 | M36 | M42 | M48 | M56 | M64 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Anahtar genişliği (mm) | 3.2 | 4 | 5 | 5.5 | 7 | 8 | 10 | 13 | 17 | 19 | 24 | 30 | 36 | 46 | 55 | 65 | 75 | 85 | 95 |
| ISO metrik ölçü | M14 | M18 | M22 | M27 | M33 | M39 | M45 | M52 | M60 | M68 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Anahtar genişliği (mm) | 22 | 27 | 32 | 41 | 50 | 60 | 70 | 80 | 90 | 100 |
İnç sistem tablosu
| Whitworth ölçüsü | Göbek çapı | inç başına yiv (diş) |
Derece (inç) | Matkap vuruş ölçüsü |
|---|---|---|---|---|
| 1/16" | 0.0411" | 60 | 0.0167" | 56 (1.2 mm) |
| 3/32" | 0.0672" | 48 | 0.0208" | 49 (1.85 mm) |
| 1/8 " | 0.0930" | 40 | 0.025" | 39 (2.55 mm) |
| 5/32" | 0.1162" | 32 | 0.0313" | 30 (3.2 mm) |
| 3/16 " | 0.1341" | 24 | 0.0417" | 26 (3.7 mm) |
| 7/32" | 0.1654" | 24 | 0.0417" | 16 (4.5 mm) |
| 1/4 " | 0.1860" | 20 | 0.05" | 9 (5.1 mm) |
| 5/16 " | 0.2414" | 18 | 0.0556" | F (6.5 mm) |
| 3/8 " | 0.2950" | 16 | 0.0625" | 5/16 inç (7.94 mm) |
| 7/16 " | 0.3460" | 14 | 0.0714" | U (9.3 mm) |
| 1/2 " | 0.3933" | 12 | 0.0833" | Z (10.5 mm) |
| 9/16 " | 0.4558" | 12 | 0.0833" | 12.1 mm (0.4764 inç) |
| 5/8 " | 0.5086" | 11 | 0.0909" | 13.5 mm (0.5315 inç) |
| 11/16" | 0.5711" | 11 | 0.0909" | 15 mm (0.5906 inç) |
| 3/4 " | 0.6219" | 10 | 0.1" | 41/64 inç (16.27 mm) |
| 13/16" | 0.6845" | 10 | 0.1" | 18 mm (0.7087 inç) |
| 7/8 " | 0.7327" | 9 | 0.1111" | 19.25 mm (0.7579 inç) |
| 15/16" | 0.7953" | 9 | 0.1111" | 20.75 mm (0.8169 inç) |
| 1 " | 0.8399" | 8 | 0.125" | 22 mm (0.8661 inç) |
| 1 1/8 " | 0.9420" | 7 | 0.1429" | |
| 1 1/4 " | 1.0670" | 7 | 0.1429" | |
| 1 1/2 " | 1.2866" | 6 | 0.1667" | |
| 1 3/4 " | 1.4939" | 5 | 0.2" | |
| 2 " | 1.7154" | 4 1/2 | 0.2222" | |
| 2 1/2" |
'Cıvata Mukavemetleri'
| SAE Sınıfı | Boyut Aralığı | Dayanımı (psi) |
|---|---|---|
| 1 | 1 / 4 "1 - 1 / 2" | 60.000 |
| 2 | 1 / 4 "için 3 / 4" | 74.000 |
| 2 | 7 / 8 "1 - 1 / 2" | 60.000 |
| 5 | 1 / 4 "1" | 120.000 |
| 5 | 1 - 1 / 8 "ile 1 - 1 / 2" | 105.000 |
| 7 | 1 / 4 "1 - 1 / 2" | 133.000 |
| 8 | 1 / 4 "1 - 1 / 2" | 150.000 |
Temel Türleri (Cıvata Çeşitleri)
[değiştir | kaynağı değiştir]- 8,8 Kalite Metrik Cıvatalar (DIN 931-933 / [1]-[2]])
- 8,8 Kalite İnce Diş Çelik Cıvatalar (DIN 960-961 / [3]-[4])
- Gr.5 Kalite UNC / UNF Çelik Cıvatalar ([5])
- 6,8 Kalite Cıvatalar
- 8,8 Bıçak Cıvatalar (DIN 608)
- 8,8 Kanal Cıvatası
- Demir Cıvatalar (DIN 931-933)
- Yuvarlakbaş Kasa Cıvatalar
- Havşabaş İmbus Cıvatalar (DIN 7991 / ISO 10642)
- İmbus Cıvatalar (DIN 912)
- Setskur Cıvatalar (DIN 916)
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Bijon somunu ve cıvatası
- Saplama cıvatası
- Tork anahtarı
- Emniyet pensi
- Cıvata kesici
- Somun
- Vida
- Rondela
- Akuplaj
- Ankraj
- Saplama
- İmbus
- Arşimet spirali
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "ISO 4014". 16 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ 23 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20200923025941/https://www.iso.org/standard/63206.html arşivlendi. 4017
- ^ "ISO 8765". 16 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ "8676". 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ "ASME B18.2.1". 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Vida boyutu hesaplama programı2 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
