Eski Uygur alfabesi

Eski Uygur alfabesi, Eski Uygur Türkçesi döneminin yazımı için kullanılmış olan alfabedir. Uygur topluluğunun ticarete, şehir hayatına ve yerleşik düzene olan temayülleri, onları Orta Asya'nın tüccar kavmi Soğutlara yakınlaştırmıştır. Kısa zaman sonra Soğut alfabesini öğrenip bu alfabeden Uygur yazısını geliştirmişlerdir. Böylece Uygur ağzı, Uygur alfabesi vasıtasıyla klasik bir yazı dili hâline gelmiş; Orta Asya’daki diğer Türk topluluklarının ortak dili de bu ağız özelliklerinin yaygınlaştığı dil olmuştur.^[1] Bazı akademik yayınlarda bu alfabe Uygur alfabesi olarak da belirtilir. Çağdaş dönem Uygur Türkçesi için Arap asıllı alfabenin varlığı sebebiyle, ayrım için bu tarihî alfabeye “eski” ibaresi eklenir.

Alfabe, 8.-17. yüzyıllar arasında Doğu Türkistan, Harezm ve Altın Ordu bölgelerinden İstanbul’a kadar uzanan geniş bir coğrafyada kullanılmıştır.^[2]

Tarihçe

Eski Uygur alfabesinin kullanılmaya başlandığı tarih kesin olmamakla beraber, Annemarie von Gabain’e göre, bu alfabeyle ilk metin örnekleri, 840’tan önçe Koço’ya gelen Türk toplulukları tarafından 750-827 yılları arasında yazılmıştır.^[3] Uygur kültürünün muazzamlığının tarihe vurduğu damga, bu kültür taşıyıcısı dilin yazıldığı alfabenin adını da “Uygur” yapmıştır. Üstelik, bu alfabe, Soğutlardan alınan şekliyle değil, Türkçenin ses ihtiyaçlarını nispeten karşılayacak hâle getirildikten sonra Türkleştirilerek, sayısız Türkçe eserin kaydında kullanılmıştır.^[4]

Bu yazı ile kütüphaneler dolusu edebiyat, sanat, din, hukuk konularında kitaplar yazılmıştır. Uygurlar Çin, Hint ve İran kültürlerinin etkisinde kalmış ve çok renkli bir kültür geliştirmişlerdir. Uygurlar kâğıt ve matbaayı ilk kullanan Türk kavmidir^{[kaynak belirtilmeli]}. Bilinen en eski metinler 8. yüzyıla aittir. Eski Uygur alfabesi, Karahoca Uygur Krallığı’nın yıkılmasından sonra da kullanılmıştır. Türklerin Müslüman olmalarından sonra Arap alfabesini almalarına rağmen^{[kaynak belirtilmeli]} Türkistan ve Kırım’daki Türk devletlerinde Uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir. Timur İmparatorluğu ve kollarında bu alfabe kullanılıyordu.^{[kaynak belirtilmeli]} Ebu Said Mirza’nın 1468’de Uzun Hasan’a gönderdiği mektup Uygur alfabesiyle yazılmıştı.

Osmanlı sarayında da Uygurca bilen kâtipler vardı. Örneğin II. Mehmet’in Otlukbeli Savaşı’ndan sonra Özbek Hanı’na gönderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı.

Eski Uygur alfabesi, 18. yüzyıla dek klasik Burhancı Uygur ve Batı Yugurca metinlerini yazmak için kullanılmıştır.^[5]

Uygur alfabesiyle Uygur döneminde yazılmış yazılı nesirler:

Harfler

Eski Uygur alfabesi, Sağdan sola veya yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Harflerin ön, iç ve son ses durumlarına göre başta, ortada ve sonda olmak üzere üçer şekilleri vardır.^[2]

	a	ä	ı/i/e	o/u	ö/ü	n	ñ	b/p	ğ/h	q	k/g
Başta	ᠠ᠊ ᠡ᠊	ᠡ᠊	ᠢ᠊	ᠣ᠊	ᠥ᠊ ᠣ᠊	ᠨ᠊		ᠪ᠊	ᡴ᠊	ᠬ᠋‍᠊	‍ᠺ᠊
Ortada	᠊‍ᠠ᠊	᠊ᠡ᠊	᠊ᠢ᠊	᠊ᠣ᠊	᠊ᡡ᠊ ᠊ᠣ᠊	᠊ᠨ᠋‍᠊	᠊ᠩ᠊	᠊ᠪ᠊	᠊ᡴ᠊	᠊ᡴ᠋᠊	‍᠊ᠺ᠊
Sonda	᠊‍ᠠ ᠊᠎᠎ᠠ	᠊ᠡ ᠊᠎ᠡ	᠊ᠢ ‍‍‍‍	᠊ᠣ	᠊ᠣ	᠊‍ᠨ᠎	᠊ᠩ	᠊ᠪ	᠊ᠬ	᠊ᡴ	‍᠊ᠺ
	m	l	s	ş	z/j	t	d	ç	y	r	v
Başta	ᠮ᠊	ᠯ᠊	ᠰ᠊	ᠱ᠊	‍ᠰ᠋	ᠲ᠊	ᠳ᠋‍᠊	ᠴ‍᠊	ᠶ᠊‍	ᠷ᠊‍	ᠸ᠊‍
Ortada	᠊ᠮ᠊	᠊ᠯ᠊	᠊ᠰ᠊	᠊ᠱ᠊		᠊ᡨ᠌᠊	᠊ᠳ᠋‍᠊	᠊ᠴ‍᠊	᠊‍ᠶ‍᠊‍	᠊‍ᠷ᠊‍	᠊‍ᠸ᠊‍
Sonda	᠊ᠮ	᠊ᠯ	᠊ᠰ	᠊ᠱ	᠊ᠰ᠋	᠊ᡨ᠌	᠊ᠳ᠋	᠊ᠴ	᠊‍ᠶ	᠊‍ᠷ	᠊‍ᠸ

Kaynakça

^ Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 52-53.
^ ^a ^b Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 61.
^ "Annemarie von Gabain, "Eski Türkçenin Yazı Dili", Çeviren: Sabit S. Paylı, TDAY Belleten 1959, Ankara 1988, s. 320" (PDF). 12 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Şubat 2016.
^ Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 53-54.
^ Pandey, Anshuman (18 Aralık 2020). Final proposal to encode Old Uyghur in Unicode (PDF). UTC Document Register for 2022. Unicode. L2/20-191. 14 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Eylül 2024.

Dış bağlantılar

Omniglot'da Eski Uygur alfabesi24 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Latin - Eski Uygur çeviriyazım

[Sirin_User-2006-52--1] Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 52-53.

[Sirin_User-2006-61-2] Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 61.

[von_Gabain-1959-320-3] "Annemarie von Gabain, "Eski Türkçenin Yazı Dili", Çeviren: Sabit S. Paylı, TDAY Belleten 1959, Ankara 1988, s. 320" (PDF). 12 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Şubat 2016.

[Sirin_User-2006-53--4] Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 53-54.

[Pandey-5] Pandey, Anshuman (18 Aralık 2020). Final proposal to encode Old Uyghur in Unicode (PDF). UTC Document Register for 2022. Unicode. L2/20-191. 14 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Eylül 2024.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]