Etki alanı

Monroe Doktrini sonrası Latin Amerika'daki Amerika Birleşik Devletleri etkisini resmeden bir gazete karikatürü

Uluslararası ilişkiler alanında etki alanı (İngilizce: sphere of influence, kısaca: SOI), bir devlet ya da kurumun üzerinde önemli derecede kültürel, ekonomik, askerî ve politik etkisinin olduğu bölgelere verilen ad. Bu kavramın en önemli örneklerinden biri yeni emperyalizm çağında, endüstrileşmiş Avrupalı milletlerin afyon kullanımı ile Çin'e giden yolları açması sırasında görülmüştür.

Etkileyen ve etkilenen arasında resmî bir ittifak ya da bağlayıcı anlaşmalar olabileceği gibi bu tür düzenlemeler her zaman gerekli değildir. Bunun yerine etki genellikle yumuşak gücün bir örneği olarak görülebilir. Aynı şekilde iki ülke arasında resmî bir ittifak olması da bir ülkenin diğerinin etki alanı içinde olduğunu göstermeyebilir.

Daha uç durumlarda, bir diğer ülkenin "etki alanı" içerisindeki bir ülke, diğerine bağımlı hale gelerek bir uydu devlet ya da de facto sömürge gibi görülmeye başlanabilir. Etki alanı sistemi, güçlü devletler tarafından diğer ülkelerin iç işlerine karışmak için günümüzde de kullanılmaktadır. Bu kavramlar artık genellikle süper güç, büyük güç ve orta güç adlarıyla analiz edilmektedir.

Örneğin, II. Dünya Savaşı sırasında Japon İmparatorluğu geniş bir etki alanına sahipti. Japon hükûmeti Kore, Vietnam, Tayvan ve Çin'in bazı bölgelerindeki olaylara böylelikle müdahale etti.

Zaman zaman, bir ülkenin farklı bölgeleri farklı etki alanları içinde kalabilir. Sömürgecilik çağında tampon devlet olan İran, Britanya ile Rusya, Tayland ise Britanya ve Fransa imparatorluk güçleri arasında kalmıştır. Benzer şekilde II. Dünya Savaşı sonrası Almanya dört işgal bölgesine ayrılmış ve daha sonra Batı Almanya ve Doğu Almanya olarak birleştirilmiştir.

Bu terim bazen siyasi durumlar dışında da kullanılabilir. Örneğin, bir alışveriş merkezi, perakende ticareti domine ettiği bir bölgeyi etki alanına alabilir.

Alman-Sovyet Saldırmazlık Paktı

Almanya'nın 1945'teki yenilgisinden sonra açıklanan 1939 Alman-Sovyet Saldırmazlık Paktındaki gizli bir maddeye göre Kuzey ve Doğu Avrupa, Nazi ve Sovyet etki alanlarına bölünmüştü. Kuzeyde Finlandiya, Estonya ve Letonya, Sovyet alanına dahil edilmişti. Polonya "siyasi düzenlemeler"e göre etki alanları arasında bölünecekti. Doğu Prusya'nın komşusu olan Litvanya Alman etki alanına girecekti, fakat Eylül 1939'da imzalanan ikinci bir gizli protokolde burası da Sovyetlere bırakılmıştır. Anlaşmaya göre Romanya'nın bir parçası olan Besarabya da Moldova Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne dahil edildi ve daha sonra Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti haline gelerek Moskova kontrolü altına girdi. Bu etki alanlarına bölünme iki yıldan az sürdü ve 1941'de paktı ihlal eden Almanya'nın Sovyetler Birliği'ni işgali ile son buldu.

Soğuk Savaş

Soğuk Savaş sırasında Sovyetler Birliği ve Sovyet etki alanı içerisinde olan devletleri gösteren harita

Soğuk Savaş boyunca, Doğu Avrupa, Küba, Vietnam, Kuzey Kore ve Çin-Sovyet ayrılığına kadar Çin, Sovyet etki alanında, Batı Avrupa, Okyanusya, Japonya ve Güney Kore ise ABD etki alanındaydı. Bu etki alanlarının dereceleri değişmekle birlikte çok net değildi. Fransa ve Büyük Britanya Süveyş Kanalı'nı bağımsız olarak işgal edebildi (Daha sonra ABD ve Sovyetler'in birlikte baskıları sonucu çekilmek zorunda kaldılar). Daha sonra, Fransa NATO ordusundan kendi isteğiyle çekildi. Küba da bazen Çin ile ittifakı, ekonomik düzenlemeler, Afrika ve Avrupa'daki ayaklanmaları desteklemek gibi müttefiki Sovyetlerle ters düşmesine sebep olacak eylemlerde bulunabiliyordu.

Sonrası

Soğuk Savaş'ın sona ermesiyle Doğu Bloğu dağıldı ve Sovyet etki alanı fiilen sona erdi. 1991'de Sovyetler Birliği yıkıldı, yerini Rusya ile bağımsız olan eski Sovyet Cumhuriyetleri aldı. O zamandan beri Doğu Avrupa, Kafkasya ve Orta Asya diplomasisi kimin hangi etki alanı içinde olduğu etrafında dönmektedir.

Diğer örnekler

Orta Asya'da Birleşik Krallık ve Rusya etkisi ve ikisinin arasındaki Büyük Oyun hakkında 1878'de çizilen bir İngiliz karikatür

Geçmiş ve günümüzdeki önemli etki alanı savaşları için bakınız:

• Büyük Oyun
• Yeni Büyük Oyun
• Orta Asya'da jeostrateji

Kurumlar

Kurumsal açıdan, bir işin, kuruluşun ya da grubun etki alanı, onun diğer iş/kuruluş/grupların kararları üzerindeki gücü ve etkisidir. Çoğunlukla daha büyük şirketlerin daha geniş etki alanları vardır.

Ayrıca bakınız

• Jeopolitik
• Ulusal çıkar
• Uluslararası ilişkilerde güç dengesi