Halife (Tasavvuf)

Tasavvuf geleneğinde “halife” terimi, bir sûfînin şeyhinden aldığı yetkiyle tasavvufî eğitim verme ve irşad faaliyetlerinde bulunma görevini üstlenen kişiyi ifade eder. Kavram, Arapça “half” kökünden türeyen ve “arkadan gelmek, birinin yerine geçmek” anlamlarına gelen “halîfe” kelimesinden türemiştir. Bu bağlamda, bir şeyhin yerini alacak kişiye halife denir; bu atama işlemi ise istihlâf veya tahlîf olarak adlandırılır.

Kavramın Tasavvufî Yorumu

Mutasavvıflar, “halîfe” terimini yorumlarken genellikle Kur'an'da geçen “yeryüzünde Allah’ın halifesi” ifadesini esas almışlardır. İlk dönem sûfîlerinden Hasan-ı Basrî, takvâ sahibi bazı kimseleri “Allah’ın halifesi” olarak nitelendirmiştir. Bu anlayış, zamanla insân-ı kâmil ve kutub gibi tasavvufî kavramların gelişimine katkıda bulunmuştur.

İmam Gazâlî, bu terime derinlik kazandıran en önemli isimdir. Ona göre insan, Allah'ın ruhundan bir parçayı taşımakta ve O'nun suretinde yaratılmıştır. Bu nedenle insan ile Allah arasında özel ve mânevî bir bağ bulunur. Gazâlî, bu mânevî ilişkiyi, insanın Allah'ın halifesi olmasıyla açıklar. Şehâbeddîn es-Sühreverdî de benzer şekilde, nefsi “Allah’ın yeryüzündeki halifesi” olarak tanımlar.

Vahdet-i Vücûd Geleneğinde Halifelik

Halife kavramı, Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve takipçileri tarafından tasavvufun temel kavramlarından biri hâline getirilmiştir. İbnü'l-Arabî'ye göre Allah'ın halifesi, isim ve sıfatlarıyla Allah'ı en mükemmel biçimde yansıtan insân-ı kâmildir. Bu kişi, hem halkı hem de Allah'ı temsil eder ve Allah'ın mülkünde onun vekili konumundadır.

İsmail Hakkı Bursevî, halkın doğrudan ilâhî feyzi alma kapasitesine sahip olmadığını, bu nedenle Allah ile halk arasında mânevî aracıların (halifelerin) bulunmasının gerekli olduğunu ifade eder. Ona göre bu durum, “yaş ağaçların arasına kuru odun konulması”na veya “sultanın halkla arasına vezir koyması”na benzetilebilir.

Halifelikte İhtilaf ve “Post Kavgası”

Tasavvufî yapılarda, bir şeyhin vefatından sonra yerine geçecek halifenin belirlenmemesi durumunda müridler arasında ihtilaflar çıkabilir. Bu durumda farklı halifelere bağlanan gruplar oluşur ve tarikatlar zamanla kollara ayrılır. Bu tür anlaşmazlıklara halk arasında “post kavgası” adı verilir.

Örneğin, Hacı Bayrâm-ı Velî'nin vefatından sonra halifeleri olan Akşemseddin ve Ömer Dede Sikkînî arasında çıkan ihtilaf, Bayramiyye tarikatının Şemsiyye ve Melâmiyye gibi kollara ayrılmasına yol açmıştır.