Haydut

Haydut (Bulgarca: хайдутин, Macarca: hajdúk, Makedonca: ајдут, Rumence: haiduc, Sırpça: хајдук) özellikle 19. yüzyılda Balkanlar'da, Orta ve Doğu Avrupa'da kanun kaçakları, eşkıyalar ve bağımsızlık savaşçıları için kullanılan genel terimdir.^[1]

Balkan geleneğinde hajduk efsaneleştirilmiş bir kahraman olarak betimlenmiştir. Kahraman o dönemde Osmanlı İmparatorluğu denetimi altındaki topraklardaki Osmanlılara karşı mücadele etmektedir. İngiltere efsanesi Robin Hood örneğinde olduğu gibi zenginden çalarak fakire veren bir hajduk simgesi aynı zamanda adaletsiz yönetime karşı başkaldırıyı da simgeler.

Gerçekte ise hajduk tanımı 17. yüzyıldan başlayarak 19. yüzyılın sonlarına kadar faaliyet gösteren kanundışı kişiler için kullanılan olumsuz bir tabir olagelmiştir. Bu kişiler söylenenin tersine sadece Osmanlılara değil yerle halka da saldırdıkları bilinmektedir.

Kökeni

Hajduk kelimesinin kökeni kesin olarak bilinmemekle beraber Türkçe haydut kelimesinden geldiğine dair teoriler bulunmaktadır. Diğer bir teoriye göre ise Macarca çoban anlamına gelen hajdó kelimesinden türemiştir. İki dilin tarih içinde birbirinden etkilendiği gözetildiğinde iki teorinin birlikte gerçekleşmiş olması da muhtemeldir. Türkler tarafından Macar paralı askerleri için kullanılan bu terimin Hırvatistan'da da dağdaki eşkıya için kullanıldığı bilinmektedir.

Bulgaristan

Macaristan

Günümüzdeki Macaristan sınırları içinde yer alan Hajdú-Bihar ilinde Habsburg Hanedanına karşı ayaklanan Macar feodal beyi István Bocskay kurmakta olduğu orduya Habsburg yönetiminden kaçan çoğu serf olan köylüleri alacaktır. Katolik dinine zorla geçirilmek istenen bu köylülere Macar dilinde çoban anlamına gelen hajduk denmiştir. Başarılı ayaklanmanın ardından Bocksay serfleri toprak beylerinin boyunduruğundan kurtararak mülkiyet ve kişisel haklarını tanımıştır.^[2] Bu dönemde denetimiele geçiren galip ailelerin o dönemde aldıkları isimler günümüze kadar gelmiştir.^[3]

Lehistan

Hajduk kelimesi Lehçeye 16.yüzyılda girer. İlk başlarda Lehistan Krallığının omurgasını oluşturan piyade birliklerini tanımlamak için kullanılmıştır. Genelde ana silah olarak arkebüz ve mızrak taşıyan bu birlikler yerini 17.yüzyılla beraber tüfekli birliklere bırakacaktır. Bundan sonra hajduk terimi daha çok zengin feodal beylerin korumalığını yapanlara denmiştir. Modern Lehçede bugün kullanılan anlam buna karşılık gelmektedir.

Farklı dillerdeki farklı şekilleri

Arnavutça: hajdut
Boşnakça: hajduk
Bulgarca: хайдут, хайдутин veya хайдук (haydut, haydutin veya hayduk)
Çingenece: Hajduk
Ermenice: հայդուկ (hayduk)
Fransızca: haïdouk
Hırvatça: hajduk
İsveççe: hejduk
İtalyanca: aiducco
Kürtçe: hejduk
Lehçe: hajduk
Macarca: hajdú (tekil, hajdúk (çoğul)
Makedonca: ајдук (ajduk), ајдутин (ajdutin)
Portekizce: haiduque
Rumence: haiduc
Rusça: гайдук (gajduk)
Sırpça: хајдук/hajduk
Türkçe: haydut
Ukraynaca: гайдамака (haydamaka)
Yidiş: הײַדאַמאַק (haydamak)

Popüler kültüre etkileri

Özellikle futbol alanında hajduk ismi çok sayıda kulüp tarafından benimsenmiştir. Bunlardan öne çıkanlar şunlardır:

Akademik çalışmalar

1970'li yıllardan itibaren İngiliz Marksist tarihçi Eric Hobsbawm'ın sosyolojik çalışmaları ile konu hakkında akademik çalışmalar başlamıştır.^[4] Hobsbawm özellikle kırsal bölgelerde kanunsuz bir şekilde yaşayan bu tür kişileri sosyal haydut olarak tanımlamıştır. Buna göre bu kişiler adaletsiz yönetimlere karşı savaşmakta ve sıradan vatandaşa yardım etmektedir. Ancak durumları geçişkenliğe sahip olduğundan çok hızlı taraf değiştirebiliyor ve zaman zaman otoritenin hizmetine girerek bölgede denetimin sağlanması için de kullanılabiliyorlardı. Konuyla ilgili araştırmalar yapan John Koliopoulos çalışmalarında bu tür haydutların çok sık taraf değiştirdiğine dair bulguları sergilemiştir.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Aleksandar Petroviç master tezi Simon Fraser Üniversitesi 2003 6 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 14 Mayıs 2011 tarihinde erişilmiştir
^ Bu dönemde Osmanlılarla dikkatli bir diplomasi yürüten Bocksay Zitvatorok Antlaşmasıyla ele geçirdiği bölgede denetimi resmen sağlayacaktır
^ Hajdú içeren aile isimleri arasında Hajdúbagos, Hajdúböszörmény, Hajdúdorog, Hajdúhadház, Hajdúnánás, Hajdúsámson, Hajdúszoboszló, Hajdúszovát ve Hajdúvid sayılabilir. Ayrıca bu bölgeye de Hajdúság (Hajduk diyarı) denmektedir. (Bakınız Hajdú-Bihar ili)
^ Primitive Rebels and Bandits adlı eser 26 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 14 Mayıs 2011 tarihinde erişilmiştir

[1] Aleksandar Petroviç master tezi Simon Fraser Üniversitesi 2003 6 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 14 Mayıs 2011 tarihinde erişilmiştir

[2] Bu dönemde Osmanlılarla dikkatli bir diplomasi yürüten Bocksay Zitvatorok Antlaşmasıyla ele geçirdiği bölgede denetimi resmen sağlayacaktır

[3] Hajdú içeren aile isimleri arasında Hajdúbagos, Hajdúböszörmény, Hajdúdorog, Hajdúhadház, Hajdúnánás, Hajdúsámson, Hajdúszoboszló, Hajdúszovát ve Hajdúvid sayılabilir. Ayrıca bu bölgeye de Hajdúság (Hajduk diyarı) denmektedir. (Bakınız Hajdú-Bihar ili)

[4] Primitive Rebels and Bandits adlı eser 26 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 14 Mayıs 2011 tarihinde erişilmiştir

[1]

[2]

[3]

[4]