I. Petro'nun devlet reformları

Büyük Petro

I. Petro’nun devlet reformları (Petro’nun reformları), Rus Çarlığı’nı (daha sonra Rus İmparatorluğu) Batı Avrupa modellerine dayalı olarak modernleştirmeyi amaçlıyordu.

Büyük Petro 1682’de 10 yaşında tahta çıktı; kardeşi V. İvan ile birlikte ortak olarak hüküm sürdü. İvan’ın 1696’daki ölümünden sonra Petro kapsamlı reform sürecine başladı. Başlangıçta bu reformlar Büyük Kuzey Savaşı’na (1700–1721) destek sağlamak amacıyla yapıldı; daha sonra ise sistematik hale gelerek devletin iç yapısını ve idaresini önemli ölçüde değiştirdi.

Arka plan

Petro’nun saltanatının büyük bölümünü şekillendiren Büyük Kuzey Savaşı (1700–1721) sırasında Rusya, müttefikleriyle birlikte İsveç’ten Baltık Denizi’nin kontrolünü aldı ve Orta ve Doğu Avrupa’da kayda değer bir etki kazandı. Dönemin en maliyetli savaşlarından biri olan bu çatışma, büyük ölçüde mali ve ekonomik kaynakları tüketti ve Petro’nun seleflerinden devraldığı idari sistem kaynakları toplamakta ve yönetmekte zorlandı. Petro’nun Büyük Elçilik (Rusça: Великое посольство, Rusça: Velikoye posol′stvo) yolculuğu sırasında Avrupa devletleriyle İsveç ve Osmanlı İmparatorluğu’na karşı ittifak görüşmeleri yapıldı. Batı Avrupa’nın daha gelişmiş devletlerine maruz kalması, Rusya’yı sanayileşme yoluyla ekonomik açıdan dönüştürme hedefini güçlendirdi. Rusya’nın geniş toprakları ve doğal kaynaklarına rağmen, yolsuzluk ve verimsizlik ekonomik büyümeyi engelliyordu. Petro, hedefe yönelik reformların hem kendi iktidarını güçlendireceğine, hem hükümetin etkinliğini artıracağına, hem de halkın yaşamını iyileştireceğine inanıyordu.

Reformların bir başka önemli amacı, Avrupa etkisine karşı çıkan ve Slav üstünlüğünü savunan Rus soyluları Boyarların etkisini azaltmaktı. Boyarların nüfuzu Korkunç İvan döneminden sonra azalmış olsa da, çara danışmanlık yapan Boyar Duması hâlâ kayda değer bir siyasi güce sahipti. Petro onları “geri kalmış” olarak görüyordu ve Avrupa tarzı modernleşmenin önünde engel sayıyordu. Bu nedenle boyarları çeşitli vergiler ve zorunlu hizmetlerle hedef aldı; bunlar arasında ünlü Sakal vergisi de vardı.

Petro’nun reformlarının çoğu dönemin Rus hukuk sisteminde olduğu gibi bir dizi kraliyet ukazı (Rusça: указ, “buyruk”) aracılığıyla, özellikle 1700–1721 arasında yayımlandı.

İdari reform

Petro’nun iktidarından önce Rusya’nın idari sistemi pek çok Batı Avrupa ülkesine kıyasla oldukça eskiydi. Ülke, genellikle şehirler ve onların çevresinden oluşan uyezdlere bölünmüştü; bu sistem nüfusu dengesiz dağıtıyor ve yönetimde büyük zorluklara yol açıyordu. 1708 Rusya idari reformu'nda Petro, bu eski idari bölünmeleri kaldırarak yerlerine sekiz guberniya (eyalet) kurdu: Moskova, İngermanland, Kiev, Smolensk, Arkhangelogorod, Kazan, Azak ve Sibirya. 1713 tarihli bir başka ukaz ile her guberniyada “Landrat” adı verilen (Almanca “ulusal konsey” sözcüğünden) birimler oluşturuldu. Bu konseyler, 8 ila 12 arasında profesyonel memurdan oluşuyor ve çar tarafından atanan valiye yardımcı oluyordu.

Rütbeler Tablosu

Ana madde: Rütbeler tablosu

Rütbeler tablosu

Petro’nun seçkinci ve reform karşıtı Boyarlara duyduğu güvensizlik, 1722’de Rütbeler Tablosunun (Rusça: Rusça: Табель о рангах, Tabel o rangakh) oluşturulmasıyla doruğa ulaştı. Bu tablo, Rusya’nın askeri, sivil ve saray hizmetindeki rütbelerin resmî listesiydi. Her unvan ve onursal makam, belirli bir hizmet ya da çara sadakat düzeyini gösteren I’den XIV’e kadar numaralandırılmış sınıflara ayrılmıştı. Rütbeler Tablosu’nun kökeni Rusya’nın askeri rütbe sistemine dayanıyordu; bu sistem de Petro döneminde köklü şekilde değiştirilmişti.

Rütbeler Tablosu, Petro’nun en cüretkâr reformlarından biriydi ve Boyarların gücüne doğrudan bir darbe indirerek Rus toplumunu önemli ölçüde değiştirdi. Önceden üst düzey devlet görevleri kalıtsal iken, bu sistemle birlikte sıradan bir kişi dahi yeterli emek ve yetenekle bürokraside yükselme imkânına kavuştu. Kısa sürede yeni bir teknokrat kuşağı eski Boyar sınıfının yerini aldı ve Rusya’da sivil bürokraside hâkimiyet kurdu. Küçük değişikliklerle birlikte Rütbeler Tablosu, 1917 Rus Devrimi’ne kadar yürürlükte kaldı.

Maliye ve ticaret

Büyük Kuzey Savaşı’nın yürütülmesi benzeri görülmemiş ekonomik kaynaklar gerektiriyordu. Rusya’nın büyüyen bütçe açığı ve eskimiş altyapısı, devletin savaş döneminde kaynakları ve maliyeyi etkin şekilde tahsis etmesini zorlaştırıyordu. Petro’nun hükümeti sürekli nakit sıkıntısı içindeydi ve ilk olarak bazı stratejik sektörlerde devlet tekeli uyguladı; bunlar arasında tuz, votka, meşe ve katran bulunuyordu. Ayrıca Petro, Rusya’ya özgü bazı kültürel alışkanlıklardan da vergi aldı (örneğin yıkanma, balıkçılık, arıcılık ve sakal bırakma) ve kâğıt ürünleri için damga vergisi koydu. Ancak her yeni vergi, yeni boşluklar ve kaçış yolları yarattığından yalnızca vergi reformunun yeterli olmadığı kısa sürede anlaşıldı.

Çözüm, hane vergisinin yerine getirilen kapsamlı bir anket vergisi (poll tax) oldu. Daha önce köylüler, birkaç haneyi tek bir mülk gibi göstererek vergiden kaçabiliyordu; yeni sistemde ise her köylü bireysel olarak 70 kopek nakit vergiye tabi tutuldu. Bu vergi önceki sistemlerden çok daha ağırdı ve 1680–1724 arasında devlet hazinesini neredeyse altı kat büyüttü. Petro ayrıca korumacı sayılabilecek ticaret politikaları izledi; ithalat ve ticarete ağır gümrük vergileri koyarak Rus yapımı mallar için uygun bir ortam yaratmaya çalıştı.

Para reformu

Petro ayrıca para reformu gerçekleştirerek Rusya’da bakır para bastırdı ve rubledeki gümüş miktarını 40 gram (1,3 ozt)’dan 28 gram (0,90 ozt)’a düşürdü. Böylece ruble, diğer Avrupa ülkelerinde kullanılan çağdaş talerlerle eşdeğer hale geldi. 1700’lerin ilk on yılında Moskova’daki beş darphane — dördü Büyük Hazine Prikazı’nın, biri Donanma Kançılaryası’nın kontrolünde — yeni paraları üretiyordu. 1704 itibarıyla tam anlamıyla yerleşen bu sistem, geleneksel Rus hesap birimlerini fiili madeni paralara dönüştürdü: Rusça: polushka (1/4 kopek), Rusça: denga (1/2 kopek), Rusça: altyn (3 kopek), Rusça: grivna (10 kopek), Rusça: poltina (50 kopek) ve Rusça: ruble (100 kopek). Ruble’nin bu yeniden değerlenmesi, Rusya’nın dış ticarette parasının değerinin yarı yarıya düşmesi anlamına geliyordu. Örneğin 1707’de İngiliz elçi Charles Whitworth, 110 kopeğin 1 İngiliz tacına (5 şiline) eşit olduğunu, oysa eskiden 1 ruble’nin 10 şiline denk geldiğini not etmişti.

Sınıf yapısı

Petro’nun hükümdarlığı, serflik kurumunu toprak sahiplerinin çıkarına daha da katı hale getirdi. Petro, toplumsal sınıf ayrımlarını sıkı şekilde uyguladı; “nasıl toprak sahibi hizmete bağlanıyorsa, kentli ticaret ya da zanaatına bağlı olmalı, köylü de toprağa bağlı kalmalı” diyordu. Böylece malikâne sahiplerine serfler üzerinde geniş yeni haklar verildi; bunlar arasında hiçbir serfin efendisinin yazılı izni olmadan mülkü terk edememesi de bulunuyordu. Ayrıca Petro’nun yeni vergi sistemi, vergiye tabi işçi sayısını önemli ölçüde artırarak işçi sınıfına daha da ağır bir yük bindirdi.

Petro’nun görece daha ilerici birkaç reformu ise Aydınlanma Çağı fikirlerinden esinlenmişti. Örneğin, devlet köylüleri olarak bilinen yeni bir serf sınıfı yarattı; bunlar sıradan serflerden daha geniş haklara sahipti, fakat devlete vergi ödüyordu. Ayrıca Hollanda Cumhuriyeti’nde gördüğü örneklerden esinlenerek büyük şehirlerde devlet destekli zanaatkâr atölyeleri kurdu; bu atölyeler ordu için ürün üretiyordu. Bazı kaynaklar, Petro’nun danışmanlarının serfliğin kaldırılmasını ve “sınırlı özgürlük” yaratılmasını önerdiğini gösteriyor; ancak bu gerçekleşmedi ve ancak iki yüzyıl sonra hayata geçti. Yine de Petro’nun iktidarının sonunda köleler ile serfler arasındaki fark büyük ölçüde kapanmış, iki grup fiilen birbirinden ayırt edilemez hale gelmişti.

Senato

22 Şubat 1711’de bir ukaz ile yeni bir devlet kurumu oluşturuldu: Yöneten Senato (Rusça: Rusça: Правительствующий сенат). Tüm üyeler I. Petro tarafından kendi yakın çevresinden seçiliyordu ve başlangıçta 10 kişiden oluşuyordu. Senatörlerin atanması ve görevden alınması yalnızca kişisel imparatorluk fermanlarıyla yapılıyordu. Senato kesintisiz faaliyet gösteren, daimi bir devlet organıydı.

İlk Senato üyeleri şunlardı:

• Kont İvan Musin-Puşkin
• Boyar Tikhon Streshnev
• Prens Pyotr Golitsin
• Prens Mihail Dolgorukov
• Grigori Plemiyannikov
• Prens Grigori Volkonskiy
• Mihail Samarin
• Vasiliy Apukhtin
• Nazariy Milnitskiy
• Ober-sekreter Anisim Şçukin

Kollegiyalar

12 Aralık 1717’de I. Petro, eski Prikazların yerine dokuz kollegiya (konsey/daire) kurdu. Her kollegiyanın bir başkanı (President) ve başkan yardımcısı (Vice-President) vardı, fakat bazı kollegiyalarda başkan yardımcısı atanmadı.

İlk dokuz kollegiya şunlardı:

• Dışişleri Kollegiyası – eski Posolskiy Prikaz’ın yerini aldı.
  • Başkan: Fyodor Golovin
  • Başkan yardımcısı: Baron Pyotr Shafirov
• Devlet Gelirleri Kollegiyası (Kamer-kollegiia) – vergi ve gelir toplama dairesi.
  • Başkan: Prens Dmitry Golitsin
  • Başkan yardımcısı: Baron Karl Nirot
• Adalet Kollegiyası – hukuk işlerinden sorumlu.
  • Başkan: Andrey Matveyev
  • Başkan yardımcısı: Hermann von Brevern
• Muhasebe Kollegiyası (Revizion-kollegiia) – denetim ve hesap işleri.
  • Başkan: Prens Vasiliy Lukich Dolgorukov
  • Başkan yardımcısı: atanmadı
• Savaş Kollegiyası
  • Başkan: Prens Aleksandr Daniloviç Menşikov
  • Başkan yardımcısı: Adam Veyde
• Amiralite Kollegiyası – donanma işlerinden sorumlu.
  • Başkan: Kont Fyodor Apraksin
  • Başkan yardımcısı: Cornelius Cruys
• Ticaret Kollegiyası
  • Başkan: Kont Pyotr Tolstoy
  • Başkan yardımcısı: Shmidt
• Devlet Harcamaları Kollegiyası (Shtats-Kontor)
  • Başkan: Kont İvan Musin-Puşkin
  • Başkan yardımcısı: atanmadı
• Maden ve Sanayi Kollegiyası
  • Başkan: Jacob Bruce
  • Başkan yardımcısı: atanmadı

Petro’nun Reformlarının Başarısı

Petro’nun reformları onu kendisinden önceki çarlardan ayırdı. Moskova Knezi’nde devletin işlevleri çoğunlukla askeri savunma, vergi toplama ve sınıf ayrımlarını uygulamakla sınırlıydı. Buna karşılık, Petro döneminde çıkarılan yasalar Rusya’daki yaşamın her alanını ayrıntılı biçimde kapsıyor ve neredeyse her Rus vatandaşının günlük yaşamını doğrudan etkiliyordu. Reformların başarısı, Rusya’nın Büyük Kuzey Savaşı’ndaki zaferine büyük katkı sağladı; artan gelir ve üretkenlik Rus savaş gücünü önemli ölçüde artırdı. Daha da önemlisi Petro, Rusya’da otoriter yönetimi daha da meşrulaştıran ve güçlendiren “iyi düzenlenmiş bir polis devleti” yarattı. Bu kalıcı etkinin bir göstergesi de Moskova Devlet Üniversitesi gibi birçok kamu kurumunun kökenlerini Petro dönemine kadar götürmesidir.

Ayrıca bakınız

• I. Petro'nun kilise reformu

Daha fazla okuma

• Bushkovitch, Paul (27 Eylül 2001). Peter the Great: The Struggle for Power, 1671–1725 (İngilizce). Cambridge, İngiltere: Cambridge University Press. ss. 377-378. ISBN 978-1-139-43075-3. Erişim tarihi: 5 Nisan 2017. 
• Cracraft, James. The Revolution of Peter the Great. (Harvard University Press, 2003)
• Hughes, Lindsey. Russia in the Age of Peter the Great (Yale University Press, 1998)
• Marc Raeff Peter the Great Changes Russia, 2. baskı. Lexington: D.C. Heath and Company, 1972
• Raeff, Marc. Problems in European Civilization: Peter the Great, Reformer or Revolutionary? Boston: D.C. Heath and Company, 1963
• Riasonovsky, Nicholas. A History of Russia, 8. baskı. New York: Oxford University Press, 2011
• Sumner, B.H. Peter the Great and the Ottoman Empire. Hamden: Archon Books, 1965
• Sumner, B.H. Peter the Great and the Emergence of Russia. London: English Universities Press, 1960
• Vernadsky, George. Political & Diplomatic History of Russia. Boston: Little, Brown, and Company, 1936