I. Petro'nun kilise reformu

I. Petro'nun kilise reformu, I. Petro’nun (1682-1725) Rus Ortodoks Kilisesi’ne, özellikle de kilise yönetimine getirdiği değişiklikler bütünüdür. Petro’nun genel Batılılaşma reform programı çerçevesinde çıkarılan düzenleme, Moskova patriği makamını kaldırarak yerine Kutsal Sinod'u kurmuş ve kiliseyi fiilen bir devlet dairesi haline getirmiştir.

Petro, Ortodoksluğu devletin temel ideolojik dayanağı olarak terk etmedi; fakat Batılılaşma sürecini başlatmaya çalıştı ve özellikle Batı teolojik eğitimi almış din adamlarına dayandı. Buna rağmen Doğu Ortodoks kanon hukukuna sadık kaldı.

Arka plan

Petro’dan önce Rus çarları kilise işleyişi üzerinde bir miktar etkiye sahipti; ancak reformlara kadar kilise iç yönetiminde nispeten özgürdü. Bizans İmparatorluğu modeline göre çar “Ortodoksluğun Savunucusu” kabul ediliyordu. Bu sıfatla yeni piskoposların seçiminde veto hakkına sahipti ve yeni piskoposların takdis edilmesi sırasında onlara çoğunlukla asayı bizzat sunuyordu. Çar, büyük ruhani kararların alınmasına da katılıyordu. 1551’de Çar IV. İvan, Yüz Bölüm Meclisi’ni (Rusça: Rusça: Стоглавый Собор) topladı; bu meclis kilise mallarının dokunulmazlığını, kilise mahkemesinin ruhban sınıfı üzerindeki münhasır yargı yetkisini teyit etti ve kilise yaşamının normlarını düzenledi. 1666–1667’de Moskova’da toplanan Büyük Sinod da çar başkanlığında gerçekleştirildi.

Reformlar

I. Petro döneminde kilise yönetimi köklü biçimde değiştirildi: patrik veya metropolit yerine, imparator tarafından atanan piskoposlar ve laik bürokratlardan oluşan bir komite olan Kutsal Sinod kilisenin yönetim organı haline geldi.

Petro, Rusya’yı Avrupa devletleriyle rekabet edebilecek ve gerektiğinde askeri güçle çıkarlarını savunabilecek bir devlet haline getirmek için yeni bir idari yapı ve mali sistem kurmaya girişti. Vergi toplama reformlarının sert biçimde uygulanması ve Sankt-Peterburg’un zorla inşa ettirilmesi, kilisenin bağımsızlığı açısından kötü bir işaret oldu.

Patrik Adrian (1690-1700) Ekim 1700’de öldüğünde Petro yeni patrik seçimine izin vermedi; onun yerine Stepan Yavorskiy’yi patrik vekili (locum tenens, Rusça: Rusça: блюститель патриаршего престола) olarak atadı.^[1] Kiev Akademisi’nde yetişmiş genç bir profesör olan Yavorskiy, Cizvit eğitimi almıştı ve güçlü bir patriklik ile kilisenin bağımsızlığını savunuyordu. Ancak yetkileri sınırlıydı; zira kilise mallarının yönetimi kilise dışındaki monastik prikazın elindeydi. Bu nedenle manastırlar muhalefetin merkezine dönüştü ve hükümet, keşişlerin hücrelerinde kâğıt ve kalem bulundurmasını yasakladı. Yavorskiy, Petro’nun kiliseyi bürokratikleştirme fikrine karşı çıktı ve özellikle kilise mahkemelerinde sivil denetçilerin (prokurator) görev yapmasına itiraz etti. Ayrıca Petro’nun oğlu Aleksey Petroviçin taraftarlarıyla yakın ilişkileri nedeniyle Petro tarafından görevden uzaklaştırıldı.

Zamanla Petro, yine Kiev Akademisi’nden gelen bir başka profesör olan Feofan Prokopoviç’e yöneldi. Prokopoviç’in 1721 tarihli Ruhani Tüzükü, çarı “en yüce piskopos” olarak tanımlayan bir Rus milli kilise anlayışını destekliyordu ve kilisenin bir patrik yerine bir kurul tarafından yönetilmesinin daha uygun olacağını savunuyordu. Prokopoviç’e göre Rusya’da ikili iktidar fikri sorunluydu; en uygun çözüm tek ve mutlak bir otokrattı. Ancak Rus ruhbanları arasında Prokopoviç, Protestanlık incelemiş, Lutherci ve pietist eğilimleri olan bir isim olarak şüpheyle karşılandı. Moskova Akademisi rektörü Teofilakt Lopatinskiy, Prokopoviç’in Pskov metropoliti olarak atanmasına şiddetle itiraz etti.

Prokopoviç’in kilise hiyerarşisine dair önerileri dışında, onun Protestan etkili görüşleri zamanla Rus ilahiyat okullarında egemen hale geldi ve 18. yüzyıl ortalarına doğru daha önce hâkim olan Cizvit etkisini geride bıraktı.^[2] 1717’de Hollanda’da, Hollandaca ve Kilise Slavcası paralel metinli bir Yeni Ahit yayımlattı.^[3]

Petro’nun reformları nedeniyle Rus ruhban sınıfının desteği azaldı. Yerel papazlar, Petro’nun yabancılarla dostluğunu, sakal tıraşını zorunlu kılmasını ve Protestanlığa yakınlığını şüpheyle karşıladı.

1721’de Petro, kiliseyi yönetmek üzere bir Kilise Kollegiyası kurdu. (Kollegiya sözcüğü, Petro’nun bakanlıklar için kullandığı İsveç kökenli “kolej/konsey” terimiydi; her birim tek bir bakan yerine bir kurul tarafından yönetiliyordu.) Bu kurum kısa süre sonra Kutsal Yöneten Sinod (Svyateyshiy Sinod) adını aldı. Sinod, piskoposlardan oluşuyordu fakat yanında imparator tarafından atanan bir laik yetkili, yani Ober-prokuror da bulunuyordu. Sinodun bileşimi zaman içinde değişse de, başkanlık daima imparatorun seçtiği bir metropolit veya başpiskoposun elindeydi; laik ober-prokuror ise Sinod’un işlerini denetliyordu.

Miras

Petro farkında olmadan Rus Kilisesi’nin “Ukraynalaştırılması” sürecini başlattı; imparatorluk sınırındaki bölgelerden, çoğu Kiev-Mohyla Akademisi mezunu Ukraynalı ve Belaruslu din adamlarını Rusya’ya davet etti. 1721’deki Kutsal Sinod’un ilk oturumundaki tüm üyeler Ukraynalıydı; bunlar arasında, 1700–1721 yılları arasında Moskova Patrikliği’nin yirmi yıldan fazla süreyle vekili (locum tenens) olan Metropolit Stepan Yavorskiy ile Feofan Prokopoviç de bulunuyordu. Bunun sonucu olarak 18. yüzyıl ortalarına gelindiğinde Rus Ortodoks Kilisesi’nin büyük kısmı Ukraynalılar (Küçük Rusya ve Galiçya) tarafından yönetiliyordu. 1700–1762 yılları arasında Rusya’da katedrallere başkanlık eden 127 piskopostan 70’i Ukraynalı, sadece 47’si diğer Rus bölgelerindendi. Petro, Rus ruhbanının eski düzene bağlı olmasından şüphelendiği için hemen her başpiskoposluk ve arhimandritliğe Ukraynalıları atadı; bunlar Rus kilise uygulamalarını Ukrayna’daki geleneklere uygun hale getirdiler.^[4] Ukraynalı piskoposlar Rusya’nın dört bir yanında kilise okulları kurarak dersleri çoğunlukla Ukraynaca yapan ve Latin teolojisi öğreten hocalar atadılar.^[5] 1654’teki Pereyaslav Antlaşması’ndan sonra da yüzyıldan fazla bir süre boyunca Rutence ruhban sınıfı Rus kilisesindeki üst kademeleri doldurmaya devam etti.^[6]

Manastırlar topraklarını kaybetti ve daha sıkı denetime tabi tutuldu; bu da Rusya’daki keşiş ve rahibe sayısının 1734’te yaklaşık 25.000’den 1738’de 14.000’e düşmesine yol açtı.

Kilise – özellikle manastırlar – 17. ve 18. yüzyıllarda yavaş yavaş toprak ve servet kaybetti; ancak II. Katerina döneminde (1762-1796) manastır toprakları fiilen devletleştirildi ve bu topraklarda yaşayan yaklaşık bir milyon köylü bir gecede devlet serfi haline geldi. Petro döneminde başlatılan yeni ruhban eğitimi sistemi yüzyılın sonuna gelindiğinde her episkoposlukta (eparhiya) birer seminere dönüşmüştü. Bununla birlikte, müfredat büyük ölçüde Latinceye ve Polonya’daki Cizvit akademilerinin programına yakın derslere dayanıyordu; Yunanca ve Doğu Kilise Babalarına daha az, Rusça ve Kilise Slavcasına ise çok daha az önem veriliyordu. Bu durum, geçmişe göre daha çok keşiş ve papazın formel eğitim almasını sağladı ama onları Rusça konuşan, Ortodoks geleneklerine bağlı halka hizmet için yeterince hazırlamadı. Katerina ayrıca tüm ruhban sınıfının maaşlarının kilise yerine devlet tarafından ödenmesini sağlayarak din adamlarını fiilen devlet memuru haline getirdi.

Rus patrikliği ancak 1917’de, Tüm Rusya Yerel Konsili tarafından Moskova Patriği olarak Patrik Tihon’un seçilmesiyle yeniden kuruldu. Sinod’un çeşitli komisyonları 1905’ten beri bir kilise konseyi toplamayı planlamıştı, ancak İmparator II. Nikolay böyle bir konseyi istikrarsızlaştırıcı buluyordu. Şubat Devrimi ve çarın 15 Mart’ta tahttan feragat etmesi üzerine, Geçici Hükûmet döneminde Sinodal yüksek kilise otoritesi konseyi topladı. Konsil, 28 Ağustos [E.U. 15 Ağustos]’ta Meryem’in Göğe Kabulü yortusunda açıldı ve Ekim Devrimi’ne rağmen çalışmaya devam ederek 5 Kasım 1917’de Patrik Tihon’u seçti. Konsilde ayrıca kilise idaresinin yerelleştirilmesi, kadınların kilise yönetimine katılması ve papazlar ile laiklerin de piskoposlarla birlikte kilise meclislerinde söz hakkına sahip olması gibi birçok karar alındı. Böylece Petro döneminde kurulan Sinodal yüksek kilise otoritesi ile Ober-prokuror makamı ebediyen kaldırıldı.

Ayrıca bakınız

I. Petro'nun devlet reformları

Kaynakça

^ Брикнер А.Г. История Петра Великого. Церковь
^ Matthew Levering, Marcus Plested (2021). The Oxford Handbook of the Reception of Aquinas. Oxford University Press. s. 333. ISBN 9780192518941.
^ Het Nieuwe Testament, 1717
^ Georges Florovsky (2019). The Patristic Witness of Georges Florovsky Essential Theological Writings. Bloomsbury Publishing. s. 138. ISBN 9780567603562.
^ William M. Johnston (2013). Encyclopedia of Monasticism. Taylor and Francis. s. 980. ISBN 9781136787164.
^ Daniel Patte (2021). The Cambridge Dictionary of Christianity, Volume Two. Wipf & Stock Publishers. s. 900. ISBN 9781666734843.

Daha fazla okuma

Bremer, Thomas. Cross and Kremlin: A Brief History of the Orthodox Church in Russia (2013)
Cracraft, James. The Church Reform of Peter the Great (1971)
Hughes, Lindsey. Russia in the Age of Peter the Great (1998), s. 332–56

[1] Брикнер А.Г. История Петра Великого. Церковь

[2] Matthew Levering, Marcus Plested (2021). The Oxford Handbook of the Reception of Aquinas. Oxford University Press. s. 333. ISBN 9780192518941.

[3] Het Nieuwe Testament, 1717

[4] Georges Florovsky (2019). The Patristic Witness of Georges Florovsky Essential Theological Writings. Bloomsbury Publishing. s. 138. ISBN 9780567603562.

[5] William M. Johnston (2013). Encyclopedia of Monasticism. Taylor and Francis. s. 980. ISBN 9781136787164.

[6] Daniel Patte (2021). The Cambridge Dictionary of Christianity, Volume Two. Wipf & Stock Publishers. s. 900. ISBN 9781666734843.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]