Girizgâh

Girizgâh; edebiyatta, tarihte, müzikte veya dini eserlerde genellikle basılı metnin ilk birkaç kelimesidir ve tanımlayıcı bir etiket olarak kullanılır.^[1] Bir müzik bestesinde, aynı amaca sahip bir başlangıç nota dizisidir. Metnin son birkaç kelimesi için ise eksplisit terimi kulllanılır.^[2]

Başlıkların geliştirilmesinden önce, metinler genellikle Agnus Dei örneğinde olduğu gibi insipitleriyle anılırdı. Avrupa'da orta çağ döneminde, insipitler genellikle parçası oldukları eserin geri kalanından farklı bir yazı veya renkle yazılırdı ve "insipit sayfaları" yoğun bir şekilde tezhiplerle süslenebilirdi. "İncipit" kelimesi Latince olsa da, insipit uygulaması klasik antik çağdan birkaç bin yıl öncesine dayanır ve dünyanın çeşitli yerlerinde bulunabilir. Günümüzde her zaman insipit adıyla anılmasa da, metinlere ilk sözcükleriyle atıfta bulunma uygulaması yaygın olarak devam etmektedir.

Etimoloji

Girizgâh kelimesi Farsça kökenli olup "kaçmak" anlamına gelen güriz kökeninden türemiştir ve Türkçedeki tam karşılığı "girişlik"tir.

Tarihsel örnekler

Sümerce

Sümer kil tablet arşivlerinde, belirli bir tablet koleksiyonunun girişlerini içeren özel katalog tabletleri yapılarak belge katalogları tutuluyordu.

Katalog, arşivlere erişimi olan çok sınırlı sayıdaki resmi yazıcı tarafından kullanılmak üzere tasarlanmıştı ve bir kil tabletin genişliği ve çözünürlüğü uzun girdilere izin vermiyordu. Lerner'dan (1998) bir örnek:^[3]

Onurlu ve asil savaşçı
Koyunlar nerede
Yaban öküzleri nerede
Ve seninle yapmadım
Şehrimizde
Eskiden

İbranice

İbranice Eski Ahit'deki birçok kitap, İbranicede insipit kullanılarak isimlendirilmiştir. Örneğin, ilk kitap (Yaratılış) Bereshit ("Başlangıçta...") olarak adlandırılır ve "Şehir ne kadar yalnız oturuyor..." ile başlayan Ağıtlar Eykha ("Nasıl") olarak adlandırılır. Kolayca tanınanlardan biri Tevrat'taki "Şema" veya Şema Yisrael'dir: "Dinle İsrail..." - Yahudiliğin tek tanrılığını özetleyen bildirinin ilk sözcükleri (Tesniye 6:4 ve diğer yerlere bakın).

Parşiyot'un tüm isimleri insipit'tir, başlık ilk iki ayetindeki bir kelimeden, bazen iki kelimeden gelir. Her kitap, elbette, içindeki ilk Parşah ile aynı isimle anılır.

Mezmurların bir kısmı insipitleriyle bilinir, en dikkat çekeni Mezmur 51'dir (Septuaginta numaralandırması: Mezmur 50). Batı Hristiyanlığında bu mezmur Latince incipit Miserere ("Merhamet et") olarak bilinir.

Talmud'da Gemara'nın bölümleri basılı olarak başlıklandırılır ve ilk sözcükleriyle bilinir, örneğin Mişnah Berakot'un ("Kutsama") ilk bölümü Me-ematai ("Ne zamandan itibaren") olarak adlandırılır. Bu sözcük, risalenin o bölümündeki her sonraki sayfanın başında basılır.

Rabbânî Yahudilik kullanımında, insipit "dibur ha-matḥil" (דיבור המתחיל) veya "başlangıç cümlesi" olarak bilinir ve genellikle, ancak her zaman değil, yorumlanmak veya tartışılmak üzere klasik bir İncil veya hahamlık pasajını alıntılayan veya başka sözcüklerle ifade eden yayınlanmış bir monografi veya yorumdaki bölüm başlığını ifade eder.

Pek çok dini ilahi ve dua açılış sözleriyle bilinir.

Bazen bir monografinin tamamı "dibur hamatḥil" olarak bilinir. Çabad-Lubaviç rebbelerinin (ma'amarim olarak adlandırılır) yayınlanmış mistik ve tefsirsel söylevleri, başlıklarını neredeyse yalnızca bireysel eserin ilk bölümünün "dibur ha-matḥil"inden alır.

Antik Yunan

İskenderiye Okulu'nun (M.Ö. 300-MS 600) bilginleri insipitleri kullanmışlardır.

Yeni Ahit'in son kitabı olan Vahiy Kitabı, orijinal Yunanca metnin ilk kelimesi olan ἀποκάλυψις romanize: apokalypsis "vahiy"den dolayı sıklıkla Kıyamet olarak bilinir; bu kelime, kitabın tanımladığı şeyle, yani Son Günler'le (orijinalinde ἔσχατον eschaton "[son]") eşanlamlı hale gelmiştir.

Antik Roma

Romalı şair Ovidius, Lucretius'un didaktik şiirine atıfta bulunurken "De rerum natura" başlığını kullanmamış, yalnızca "Aeneadum genetrix" insipitini kullanmıştır; bu nedenle okuyucuları tarafından bilindiğini varsaymıştır.^[4]

Filozof Porfirios (3. yüzyıl), hocası Plotinos'un yazılarını o zamanki yaygın başlıklarıyla anarak şöyle demiştir: "Bu arada kitabın başlangıcını da buraya koyacağım ki, söz konusu her yazının başlangıcından sonra açıkça ayırt edilebilmesi sağlansın."^[5]

Kilise Babası Augustinus (354-430) tanımlamayı kolaylaştırmak için kendi eserlerinin girişlerini Retractationes'inde vermiştir.

Klasik Arapça

Kur'an'daki dokuzuncu bölüm (Tevbe suresi) hariç her sure, "Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla" anlamına gelen Bismillâhirrahmânirrahîm ile başlar.

Orta çağ Avrupası

Orta çağ el yazmalarında insipitler genellikle, ancak her zaman değil, kırmızı renktedir. Minyatür veya aydınlatılmış veya tarihsel bir mektuptan önce gelebilirler.

Papalık fermanları

Geleneksel olarak, Papa'nın yetkisi altında çıkarılan belgeler olan papalık fermanları ve genelgeler Latince "incipit" ekiyle anılır.

Hindu metinleri

Veda ilahilerinden bazı mantralar, suktalar bu kullanıma uygundur.

İnsipitlerin modern kullanımları

Bir kitabın sırtına ve kapağına yerleştirilecek birkaç kelime veya bir iki cümle seçme fikri, matbaanın icadıyla yavaş yavaş gelişti ve kısa bir başlık ve alt başlıktan oluşan bir başlık sayfası fikri, yüzyıllar sonra, daha önceki, daha ayrıntılı başlıkların yerini aldı.

Standartlaştırılmış başlıkların modern kullanımı, Uluslararası Standart Bibliyografik Tanımlama (ISBD) ile birleştiğinde, insipiti kütüphanelerde bilgiyi düzenleme aracı olarak kullanılmaz hale getirmiştir.

Ancak, insipitler hala başlıksız şiirler, şarkılar ve dualar için kullanılır, örneğin Gregoryen ilahileri, operatik aryalar, birçok dua ve ilahi ve Emily Dickinson'ınkiler de dahil olmak üzere çok sayıda şiir. Böyle bir kullanımın bir başlık değil de bir insipit olduğu, dizenin bir dilbilgisi biriminin ortasında kopmasıyla en belirgin hale gelir (örneğin, Shakespeare'in sone 55 "Mermer değil, ya da yaldızlı anıtlar").

Latince hukuki kavramlar genellikle ilk birkaç kelimeyle belirtilir, örneğin habeas corpus ad subjiciendum ("kişiyi [sorguya] tabi tutabilir misiniz") için habeas corpus ki bunlar çok daha uzun bir ilamın anahtar kelimeleridir.

Birçok kelime işlemci, başlangıç kelimesinin belgenin amaçlanan başlığına karşılık gelebileceğini varsayarak, belgenin ilk birkaç kelimesini varsayılan dosya adı olarak önerir.

Boşluk dolduran veya yer tutan metin lorem ipsum, başlangıcından bu yana bu şekilde bilinmektedir.

Bazen, Alan Plater'ın yazdığı televizyon dizisi The Beiderbecke Affair ve devam filmlerinde olduğu gibi, mizah etkisi yaratmak için insipitler kullanılmıştır; bu dizilerde her bölüm, bölümde konuşulan ilk sözcüklere göre isimlendirilmiştir ("Anlamadığım şey şu..." ve "Şey... Ne düşündüğünü biliyorum" gibi bölüm başlıklarına yol açmıştır).

Müzikte

$\new Staff { \tempo "Larghetto" 4 = 116 \clef treble \time 6/4 \key bes \minor \partial 2. \relative a'' { bes8 \p ( c_\markup { \italic "espress." } des a bes ges ) f4-. \< ( f-. f-. ) f \! ( ges8 \> f es c ) \! des2 ^\> ( bes4 ) \! } }$

Chopin'in Si bemol minör, Op. 9, No. 1 noktürn'ü için insipit, tek kişilik versiyon

$\new PianoStaff << \new Staff { \tempo "Larghetto" 4 = 116 \clef treble \time 6/4 \key bes \minor \partial 2. \relative a'' { bes8 \p ( c_\markup { \italic "espress." } des a bes ges ) f4-. \< ( f-. f-. ) f \! ( ges8 \> f es c ) \! des2 ^\> ( bes4 ) \! } } \new Staff { \clef bass \time 6/4 \key bes \minor r r r bes,8 \sustainOn ( f des' bes f' f ) \sustainOff bes,8 \sustainOn ( f es' a f' f ) \sustainOff bes,8 ( f des' bes f' f ) } >>$

Chopin'in Si bemol minör Op. 9, No. 1, noktürn'ü için insipit, tam partisyon versiyonu

Müzikal insipitler standart müzik notasyonuyla basılır. Genellikle bir parçanın ilk birkaç ölçüsünü içerirler ve genellikle en belirgin müzik materyali tek bir porteye yazılır (sağda verilen örnekler hem tek porteli hem de tam partisyonlu insipit çeşitlerini gösterir). Insipitler müzikte özellikle yararlıdır çünkü basılı bir başlığın başaramayacağı yerde okuyucunun eserin kendi müziksel hafızasını hatırlatabilirler. Müzikal insipitler hem müzik kataloglarında hem de birden fazla eser içeren ciltlerin içerik tablolarında görünür.

Koro müziğinde, 20. yüzyıldan önceki kutsal veya seküler parçalar genellikle insipit metniyle başlıklandırılırdı. Örneğin, Katolik Ayini'nin öznesi ve ayinler sırasında dua olarak kullanılan Eski Ahit mezmurlarının Latince transkripsiyonları her zaman metnin ilk sözcüğü veya sözcükleriyle başlıklandırılır. On sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıl Protestan ilahileri de geleneksel olarak bir insipit ile başlıklandırılır.

Bilgisayar biliminde

Bilgisayar biliminde, uzun karakter dizileri, özellikle şifreleme anahtarları veya ürün anahtarları olmak üzere, insipitleriyle ifade edilebilir. Önemli örnekler arasında FCKGW (Windows XP tarafından kullanılır) ve 09 F9 (Advanced Access Content System tarafından kullanılır) bulunur.

Ayrıca bakınız

Vikisözlük'te girizgâh ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

Kaynakça

Özel

^ Jakobi-Mirwald, Christine (2014). Buchmalerei. Dietrich Reimer Verlag. ISBN 978-3-496-03031-7.
^ "Incipit and Explicit". ndl.go.jp (İngilizce). 14 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2025.
^ Lerner, Frederick Andrew. The Story of Libraries: From the Invention of Writing to the Computer Age. New York: Continuum, 1998. ISBN 0-8264-1114-2. ISBN 0-8264-1325-0.
^ Ovidius (1 Ocak 1890). Bloemlezing uit Tristia (Latince). BRILL. s. 261. ISBN 978-90-04-72289-7.
^ Porphyrios, Vita Plotini 4.

Genel

Barreau, Deborah K.; Nardi, Bonnie. "Finding and Reminding: File Organization From the desktop". SigChi Bulletin. July 1995. Vol. 27. No. 3. ss. 39–43
Casson, Lionel. Libraries in the Ancient World. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 2001. 0-300-08809-4. 0-300-09721-2.
Malone, Thomas W. "How do people organize their desks? Implications for the design of Office Information Systems". ACM Transactions on Office Information Systems. Vol. 1. No. 1 January 1983. ss. 99–112.
Nardi, Bonnie; Barreau, Deborah K. "Finding and Reminding Revisited: Appropriate metaphors for File Organization at the Desktop". SigChi Bulletin. January 1997. Vol. 29. No. 1.

Konuyla ilgili yayınlar

Wolfgang Milde: Incipit und Initia. In: Lexikon des gesamten Buchwesens. 2. Auflage, Hiersemann, Stuttgart 1991, ISBN 3-7772-8527-7, S. 576 ve 610f.
Richard Sharpe: Titulus. Identifying Medieval Latin Texts. An Evidence-Based Approach. Brepols, Turnhout 2003, ISBN 2-503-51258-5, S. 45–59
Christine Jakobi-Mirwald: Buchmalerei. Terminologie in der Kunstgeschichte, 4. Aufl. Reimer, Berlin 2015.

[1] Jakobi-Mirwald, Christine (2014). Buchmalerei. Dietrich Reimer Verlag. ISBN 978-3-496-03031-7.

[2] "Incipit and Explicit". ndl.go.jp (İngilizce). 14 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2025.

[3] Lerner, Frederick Andrew. The Story of Libraries: From the Invention of Writing to the Computer Age. New York: Continuum, 1998. ISBN 0-8264-1114-2. ISBN 0-8264-1325-0.

[4] Ovidius (1 Ocak 1890). Bloemlezing uit Tristia (Latince). BRILL. s. 261. ISBN 978-90-04-72289-7.

[5] Porphyrios, Vita Plotini 4.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]