John Duns Scotus

John Duns Scotus
Justus van Gent tarafından yapılan portresi, y. 1476-1478
Doğum	y. 1265/66 Duns, Berwickshire, İskoçya
Ölüm	8 Kasım 1308 (42 yaşında) Köln, Kutsal Roma İmparatorluğu
Kutsayanlar	Katolik Kilisesi
Kutsanma	20 Mart 1993, Vatican City Pope John Paul II tarafından
Türbe	Fransisken Kilisesi, Köln, Almanya
Yortu	8 Kasım
Simge	Kitaplar, Kutsal Bakire Meryem'in bir görüntüsü, Fransisken bir rahibin göğsündeki ay
Koruyucu aziz	Akademisyenler, Köln, Almanya, özürler, akademisyenler, öğrenci, ilahiyatçılar ve filozoflar

John Duns Scotus
Alma mater	Oxford Üniversitesi Paris Üniversitesi
Çağı	Orta Çağ felsefesi
Bölgesi	Batı felsefesi
Okulu	Skolastisizm Skotizm Aristotelesçilik Teolojik gönüllülük Felsefi gerçekçilik Orta Çağ gerçekçiliği (Skotistik gerçekçilik) Skolastik felsefe
Doktora danışmanı	Wareli William
İlgi alanları	Metafizik, teoloji, mantık, epistemoloji, etik
Önemli fikirleri	Varlığın tekliği Resmi ayrım Teolojik gönüllülük Bir bireyselleşme ilkesi olarak Haecceity Skotistik gerçekçilik Meryem Ana'nın Günahsız Gebeliği
Etkilendikleri Aristoteles, İbn-i Sina, Augustine of Hippo, Canterburyli Anselm, Peter Lombard, Thomas Aquinas, Ghentli Henry, Bonaventura, Boethius
Etkiledikleri Antonius Andreas, Henry Harclay, Thomas Wilton, Ockhamlı William, Descartes, Edmund Burke, Joseph de Maistre, Alvin Plantinga, Mário Ferreira dos Santos, Heidegger, Arendt, Deleuze, Charles Sanders Peirce, Gerard Manley Hopkins, VI. Alexander, IV. Sixtus, Martin Luther, Leibniz, Carvalho

John Duns Scotus OFM (/ˈskoʊtəs/ SKOH-təs; Latince telaffuz: [duns ˈskɔtus], "İskoç Duns"; yaklaşık 1265/66 – 8 Kasım 1308), İskoç kökenli bir Katolik rahip ve Fransisken keşiş, üniversite profesörü, filozof ve ilahiyatçıdır. Orta Çağ’ın son döneminde Batı Hristiyanlığı’nın en önemli filozof-ilahiyatçıları arasında yer alır; Thomas Aquinas, Bonaventura ve Ockhamlı William ile birlikte anılır.

Duns Scotus, hem Katolik hem de seküler düşünce üzerinde kayda değer bir etkiye sahip olmuştur. En çok tanındığı doktrinler arasında "varlığın tek-anlamlılığı" — varoluşun sahip olduğumuz en soyut kavram olduğu ve var olan her şeye uygulanabilir olduğu görüşü; "biçimsel ayrım" — aynı şeyin farklı biçimsel yönleri arasında ayrım yapma yöntemi; ve "haecceitas" — her bireysel varlıkta onu bir birey yapan özelliği (yani belirli bir “bu’luk”) yer alır. Duns Scotus ayrıca Tanrı'nın varlığına dair karmaşık bir argüman geliştirmiş ve Meryem’in Günahsız Doğumu doktrinini savunmuştur. Scotus'un çalışmalarından türeyen düşünsel gelenek Scotizm olarak adlandırılır.

Duns Scotus, derinlemesine ve incelikli düşünme tarzı nedeniyle skolastik bir unvan olan Doctor Subtilis (“İnce Doktor”) ile anılmıştır. 1993 yılında Papa II. Ioannes Paulus tarafından azizlik sürecinin ilk aşaması olan kutlu ilan mertebesine yükseltilmiştir.

Hayatı

Oxford Üniversitesi Kilisesi’nde Duns Scotus’u anan plaket

Duns Scotus hakkında, eserleri dışında çok az bilgi bulunmaktadır. Doğum tarihinin 23 Aralık 1265 ile 17 Mart 1266 arasında bir zamanda gerçekleştiğine inanılmaktadır. İskoçya'da bölgenin önde gelen ailelerinden birine mensup olarak dünyaya gelmiştir. Doğduğuna inanılan yer — Duns Castle'ın Kuzey Köşkü yakınındaki Pavilion Lodge'un ön kısmı — günümüzde bir kurgan ile işaretlenmiştir. Bu anıt, 1966 yılında Birleşik Krallık'taki Fransisken keşişler tarafından, doğumunun 700. yıldönümünü anmak amacıyla dikilmiştir. Duns Scotus, Küçük Kardeşler Tarikatı'na ait rahip giysisini Dumfries'te giymiştir; burada amcası Elias Duns, tarikatın koruyucusu olarak görev yapmaktaydı.

Duns Scotus'un yaşı, yaşamına dair kesin olarak bilinen ilk tarih olan, 17 Mart 1291'de İngiltere'nin Northampton kentindeki St Andrew's Priory'de rahipliğe atanmasına dayandırılmaktadır. Kanon hukukuna göre kutsal takdisleri almak için gereken asgari yaş 25'tir ve genellikle bu yaşa ulaşır ulaşmaz atanmış olduğu varsayılır. Çağdaşlarının onu Johannes Duns olarak adlandırması — Orta Çağ'da kişilerin Hristiyan adlarının ardından geldikleri yerin eklenmesi geleneğine uygun biçimde — onun Duns'tan, yani İskoçya'nın Berwickshire bölgesinden geldiğini düşündürmektedir.

Geleneksel anlatıma göre Duns Scotus, ortaçağ üniversitesi niteliğindeki bir Fransisken studium generalede eğitim görmüştür. Bu kurum, Oxford'daki St Ebbe's Kilisesi'nin arkasında, Pennyfarthing Sokağı ile çevrili ve St Aldate's'ten kaleye, dış avluya ve eski surlara kadar uzanan üçgen biçimli bir alanda yer almaktaydı. Küçük Kardeşler Tarikatı bu alana, Paris Üniversitesi'nin 1229–30'daki dağılmasından sonra taşınmıştır. O dönemde bölgede yaklaşık 270 kişi yaşamaktaydı; bunların yaklaşık 80'i keşişti.

Duns Scotus'un 1300 yılı itibarıyla Oxford'da bulunduğu anlaşılmaktadır; zira İngiltere'nin kilise eyaleti (İskoçya'yı da kapsayan) eyalet başkanı tarafından, Lincoln Piskoposu'ndan günah çıkarma yetkisi talep edilen keşişler arasında adı geçmektedir. 1300–01 yıllarında, Bridlington'lı Philip'in yönettiği bir tartışmalı oturumda yer almıştır. 1302 yılının sonlarına doğru, Paris Üniversitesi'nde Petros Lombardos'un Sententiae adlı eserine dair dersler vermeye başlamıştır. Ancak aynı akademik yıl içinde, kilise mülklerinin vergilendirilmesi konusunda Papa VIII. Bonifacius ile Fransa Kralı IV. Philippe arasındaki çekişmede papanın tarafını tuttuğu için Paris Üniversitesi'nden uzaklaştırılmıştır.

Duns Scotus, muhtemelen mayıs ayında olmak üzere, 1304 yılı bitmeden önce yeniden Paris’e dönmüştür. Burada ders vermeye devam etmiş; ancak hâlâ açıklığa kavuşmamış nedenlerle, muhtemelen 1307 yılı ekim ayında Köln’deki Fransisken studiumuna gönderilmiştir. 15. yüzyıl yazarı William Vorilong’a göre bu ayrılış ani ve beklenmedik olmuştur. Scotus, öğrencileriyle birlikte Prato clericorum ya da Pré-aux-Clercs olarak bilinen — Rive Gauche üzerinde, akademisyenlerin dinlenme ve sohbet için kullandığı açık bir alan — yerde vakit geçirirken, Fransiskenler Genel Bakanından gelen emir ulaşmış; Scotus hemen ayrılmış, yanında çok az ya da hiç kişisel eşya almamıştır.

Duns Scotus, 1308 yılı kasım ayında Köln’de beklenmedik şekilde vefat etmiştir; geleneksel olarak ölüm tarihi 8 Kasım olarak kabul edilir. Mezarı, Köln’deki Küçük Kardeşler Kilisesi’ndedir. Lahitinin üzerinde şu Latince şiir yer alır:

Scotia me genuit.

Anglia me suscepit.

Gallia me docuit.

Colonia me tenet.

(İskoçya beni doğurdu.

İngiltere beni barındırdı.

Fransa bana öğretti.

Köln beni tutuyor.)

Duns Scotus’un, komaya girme eğilimini yalnızca hizmetkârının bildiği ve onun yokluğunda canlı gömülme ile sonuçlanan bir olay yaşadığına dair anlatı, büyük olasılıkla bir efsanedir. Bu temaya dair bilinen ilk kayıt yaklaşık 1400 yılına tarihlenmektedir. Bu anlatıyı aktaran birçok yazar arasında Francis Bacon da yer alır; Historia vitae et mortis adlı eserinde bu hikâyeye yer vermiştir.

Merton College, Oxford’a ait Codex 66’nın kolofonunda, Scotus’un Cambridge’de de bulunduğu belirtilmektedir.

Eser

Scotus’un başlıca eseri, Petros Lomardos’ın Sententiae adlı çalışmasına yazdığı yorumdur. Bu metin, onun felsefi görüşlerinin ve tanınmasını sağlayan argümanlarının neredeyse tamamını içerir. Bunlar arasında varlığın tek anlamlılığı, biçimsel ayrım, sayısal birlikten daha az olan birlik düşüncesi, bireysel doğa ya da “bu’luk” (haecceity), ilhamcılık eleştirisi ve Tanrı'nın varlığına dair meşhur kanıtı yer alır. Yorumun birden fazla versiyonu mevcuttur. Standart versiyon, Ordinatio (Opus oxoniense olarak da bilinir) adlı metindir; bu, Scotus'un Oxford'da lisans öğrencisiyken verdiği derslerin gözden geçirilmiş hâlidir. İlk revizyonun muhtemelen 1300 yazında başladığı düşünülmektedir — Prolog'un ikinci sorusunda yer alan ifadeler, 1299'daki Vadi'l-Haznedar Muharebesi’ne atıfta bulunur; bu savaşın haberinin 1300 yazında Oxford'a ulaşmış olması muhtemeldir. Scotus 1302'de Paris'e gitmeden önce eser hâlâ tamamlanmamıştı.

Eserin diğer iki versiyonu, Scotus'un Oxford'daki derslerine ait notlarıdır; bunlar yakın zamanda transkribe edilerek Lectura adıyla yayımlanmıştır. Bu çalışmanın ilk kitabı muhtemelen 1290'ların sonlarında Oxford'da kaleme alınmıştır. İkinci versiyon ise Reportatio parisiensis (ya da Opus parisiense) olarak bilinir; Scotus'un Paris'te Sententiae üzerine verdiği derslerin transkripsiyonlarından oluşur. Reportatio, bir öğrencinin ustasının verdiği dersin tutanak veya transkripsiyonudur. Eğer bu versiyon bizzat usta tarafından gözden geçirilmişse, reportatio examinata olarak adlandırılır.

Scotus dönemine gelindiğinde, Sententiae üzerine yazılan bu “yorumlar” artık kelimesi kelimesine açıklamalar olmaktan çıkmıştı. Bunun yerine, Petros Lomardos'ın özgün metni, teolojik ya da felsefi açıdan ilgi çekici konular üzerine özgün tartışmalar başlatmak için bir zemin olarak kullanılıyordu. Örneğin, II. Kitap, 2. Ayrım'da meleklerin konumu ele alınırken, bu konu sürekli hareket üzerine karmaşık bir tartışmanın başlangıç noktası hâline gelir; burada aynı şeyin aynı anda iki farklı yerde bulunup bulunamayacağı (bilokasyon) sorgulanır. Aynı kitabın 3. Ayrımı'nda ise, meleklerin maddi bedenleri olmadığı hâlde birbirlerinden nasıl farklılaşabildikleri sorusu üzerinden, genel olarak bireyleşme meselesi incelenir.

Kolofon, Thomas Penketh (ö. 1487) ve Bartolomeo Bellati (ö. 1479) tarafından düzenlenen Scotus’un Sententiae yorumunun 1477’de Venedik’te Johannes de Colonia ve Johannes Manthen tarafından basılan edisyonundan. Kolofonda şu ifade yer alır: Explicit Scriptum super Primum Sententiarum: editum a fratre Johanne Duns: ordinis fratrum minorum (Kardeş John Duns tarafından yazılmış Sententiaenin Birinci Kitabı sona erdi: küçük kardeşler tarikatından bir rahip tarafından düzenlenmiştir). Skolastik el yazmalarının basılı versiyonları on beşinci yüzyılın sonlarında yaygınlık kazanmaya başlamıştır.

Scotus, kariyerinin erken döneminde yalnızca felsefi ve mantıksal içerikli eserler kaleme almıştır; bunlar Aristoteles'in Organonuna yazdığı yorumlardan oluşur. Bu çalışmalar, Porphyrios'un İsagocisi ile Aristoteles'in Kategoriler, Peri Hermeneias (De Interpretatione) ve Sofistik Çürütmeler (De sophisticis elenchis) üzerine yazılmış Sorulardan ibarettir ve muhtemelen 1295 civarında tarihlendirilmektedir. Aristoteles'in Metafizik adlı eserine yazdığı yorum ise muhtemelen aşamalı olarak kaleme alınmıştır; ilk versiyonun yaklaşık 1297 civarında başladığı düşünülmektedir, esas gövdesi olan Ordinatio tamamlandıktan sonra önemli eklemeler ve değişiklikler yapılmış olabilir. Metafizik üzerine yazdığı Expositio ise yüzyıllar boyunca kayıp kalmış, ancak yakın zamanda Giorgio Pini tarafından yeniden keşfedilip yayıma hazırlanmıştır.

Buna ek olarak, muhtemelen 1300 ile 1305 yılları arasında yazılmış 46 kısa tartışma metni olan Collationes; doğal teolojiye dair bir çalışma olan De primo principio; ve muhtemelen 1306 Advent dönemi ya da 1307 Lent dönemine tarihlenen bir quodlibetal tartışmanın kaydı olan Quaestiones Quodlibetales bulunmaktadır.

Scotus'a ait olduğu sanılan bazı eserlerin aslında ona ait olmadığı artık bilinmektedir. Bu konuda, ölümünden sonraki iki yüzyıl içinde bile şüpheler ortaya çıkmıştır. 16. yüzyıl mantıkçısı Jacobus Naveros, bu metinler ile Scotus'un Sententiae üzerine yazdığı yorum arasında tutarsızlıklar fark etmiş ve onun mantıksal eserler yazıp yazmadığından şüphe etmeye başlamıştır. Prior Analytics üzerine Sorular (In Librum Priorum Analyticorum Aristotelis Quaestiones) adlı eser de yanlışlıkla ona atfedildiği sonradan anlaşılmıştır.Şablon:Kaynak needed 1922 yılında Martin Grabmann, De modis significandi adlı mantık eserinin aslında 14. yüzyıl modist okuluna mensup mantıkçı Erfurtlu Thomas tarafından yazıldığını ortaya koymuştur. Bu nedenle, Martin Heidegger’in habilitasyon tezini Scotus üzerine yazdığı iddiası yalnızca kısmen doğrudur; zira tezin ikinci bölümü aslında Erfurtlu Thomas’ın eserine dayanmaktadır.

Metafizik

Gerçekçilik

Scotus’un tümeller anlayışı, Scotusçu gerçekçilik olarak bilinir. Genel olarak felsefi gerçekçi (nominalist karşıtı) olarak kabul edilen Scotus, tümelleri gerçek olarak ele alır; ancak onların hem tikel varlıklarda hem de zihindeki kavramlar olarak var olduğunu savunur (Platoncu “üçüncü alan” anlayışının aksine). Daha sonra Ockhamlı William tarafından savunulacak bir görüşe yakın olan bir pozisyona karşı çıkar; örneğin, Sokrates, Platon ve Plutarkhos’ta ortak olan insanlık doğasının var olduğunu ileri sürer.

Varlığın tek anlamlılığı

Scotus, Aristoteles’i izleyerek metafizikin konusunun “varlık olarak varlık” (ens inquantum ens) olduğunu ileri sürmüştür. Ona göre genel anlamda varlık (ens in communi), tek anlamlı bir kavram olarak zihnin ilk nesnesidir. Varlığın tek anlamlılığı doktrini, öz ile varoluş arasında gerçek bir ayrımın reddini içerir. Thomas Aquinas, sonlu varlıkların tümünde (yani Tanrı hariç tüm varlıklarda) bir şeyin özü ile varoluşunun birbirinden farklı olduğunu savunmuştur. Scotus ise bu ayrımı reddetmiştir. Ona göre, bir şeyin ne olduğunu kavramadan onun var olduğunu düşünemeyiz. Bir şeyin var olup olmadığını (si est) ve ne olduğunu (quid est) birbirinden ayırmamalıyız; çünkü bir şeyin var olup olmadığını asla bilemeyiz, eğer onun ne olduğunu bildiğimiz bir kavramımız yoksa.

Bireyleşme

Scotus, hilomorfizm üzerine kendine özgü bir görüş geliştirerek onu farklılaştıran üç güçlü tez ortaya koymuştur. Bunlar şunlardır:

1. Thomas Aquinas’a karşı çıkarak, hiçbir forma sahip olmayan bir madde türünün, yani ilksel maddenin var olduğunu savunur; bu madde tüm değişimlerin temelinde yer alır (bkz. Quaestiones in Metaphysicam 7, s. 5; Lectura 2, d. 12, q. un.),
2. yaratılmış tüm tözlerin form ve maddeden oluşan bileşikler olmadığını ileri sürer (bkz. Lectura 2, d. 12, q. un., n. 55); yani, yalnızca ruhsal olan tözlerin de var olduğunu kabul eder,
3. aynı tözün birden fazla asli forma sahip olabileceğini savunur — örneğin, insanlarda en az iki asli form bulunur: ruh ve bedenin formu (forma corporeitas) (bkz. Ordinatio 4, d. 11, q. 3, n. 54).

Scotus, özgün bir bireyleşme ilkesi ileri sürer (bkz. Ordinatio 2, d. 3, pars 1, qq. 1–6); bu ilke, bir varlığın nihai bireysel birliği olan "bu’luk" (haecceitas) kavramına dayanır. Bu görüş, birden fazla bireyde ortak olarak bulunan doğa (natura communis) anlayışına karşıdır. Scotus'a göre, yalnızca bireyin var olduğu yönündeki aksiyom, gerçekliğin anlaşılmasında baskın bir ilkedir. Bireylerin kavranması için sezgisel bir biliş gerekir; bu biliş, soyut kavrayışın aksine, bir bireyin mevcut varlığını ya da yokluğunu doğrudan verir. Bu nedenle, insan ruhu bedenden ayrıldığı durumda ruhsal olanı sezgisel biçimde bilebilecek kapasitededir.

Biçimsel ayrım

Dönemin diğer gerçekçi filozofları gibi (örneğin Thomas Aquinas ve Gentli Henry) Scotus da yalnızca zihinsel olan bir ayrımın ötesine geçen, fakat bütünüyle gerçek ya da zihne bağımlı olmayan ara bir ayrım türüne ihtiyaç olduğunu kabul etmiştir. Scotus, gerçeklikte ayrılmaz ve ayırt edilemez olan fakat tanımları özdeş olmayan varlıklar arasında geçerli olan bir biçimsel ayrım (distinctio formalis a parte rei) ileri sürmüştür. Örneğin, Teslis’in kişisel özellikleri Tanrısal özden biçimsel olarak ayrıdır. Benzer şekilde, bir şeyin “bu’luğu” ya da haecceitysi ile ilgili ayrım da gerçek ile kavramsal ayrım arasında bir ara düzeyde yer alır. Tanrısal sıfatlar ile ruhun güçleri arasında da biçimsel bir ayrım mevcuttur.

Teoloji

İradecilik

Scotus, Augustinusçu-Fransisken bir ilahiyatçıdır. Genellikle Orta Çağ ilahiyatçı iradeciliği ile ilişkilendirilir; bu yaklaşım, Tanrı'nın iradesini ve insan özgürlüğünü tüm felsefi meselelerde ön plana çıkarma eğilimidir. Thomas Aquinas’ın akılcı ilahiyatı ile Scotus’un yaklaşımı arasındaki temel fark, Scotus’un bazı yüklemlerin Tanrı’ya ve yaratıklara tam olarak aynı anlamda, yani tek anlamlı biçimde uygulanabileceğini savunmasıdır. Thomas Aquinas ise bunun imkânsız olduğunu ve yalnızca benzeşimli yüklemelerin kullanılabileceğini ileri sürmüştür; ona göre bir kelime Tanrı’ya uygulandığında, yaratıklara uygulandığındaki anlamıyla ilişkili olsa da farklı bir anlam taşır. Duns, eserleri boyunca bu tek anlamlılık teorisini Aquinas’ın benzeşim doktrinine karşı temellendirmeye çalışmıştır.

Scotus, 1297–1299 yılları arasında verdiği Lectura I 39 dersinde, her şeyin zorunlu ve değişmez olduğu görüşünü çürütmeyi amaçlamıştır. Bu dersin iki temel amacı olduğunu belirtir (Lectura I 39, §31): birincisi, var olan şeylerdeki olumsallığı ele almak (de contingentia in entibus); ikincisi ise Tanrı’nın kesin bilgisinin şeylerin olumsallığıyla nasıl bağdaştığını değerlendirmektir. Scotus, Hristiyan ilahiyatının geçerliliğini antik filozofların eleştirilerine karşı savunmaya çalışır. Ana argüman Lectura I 39, §§49–53’te detaylandırılmıştır. Scotus, zorunlu bir varlık olan Tanrı’nın olumsal bilgiye sahip olabileceğini savunur; bu bilginin olumsal olması, onun zorunlu olarak değişken ve zamansal olduğu anlamına gelmez.

Lectura I 39 §1’de Scotus şu soruyu yöneltir: “Tanrı, bir şeyin varoluşunun her yönüne göre, örneğin gelecekteki varoluşuna göre, belirli bilgiye sahip midir?” Bu soruya karşıt bir görüş sunar: Tanrı'nın geleceğe dair belirli bilgiye sahip olamayacağı iddiası. Bu karşıt görüşü desteklemek için Aristoteles'in De Interpretatione IX. kitabını kullanır. Takip eden argümanlarda Scotus, Aristoteles'e doğrudan karşı çıkmaz; onun fikirlerini ne onaylar ne de reddeder. Karşı çıktığı tek önerme, Tanrı'nın geleceğe dair belirli bilgiye sahip olamayacağı iddiasıdır. Scotus'un amacı, Aristoteles'in metninin Hristiyan Tanrı anlayışıyla çelişmediğini tam olarak göstermek gibi görünmektedir.

Scotus, Tanrı'nın neyi isterse onu tek bir irade ile (unica volitione) istediğini savunur. Tanrı'nın ad intra (içsel) bir tek iradesi vardır; ancak bu tek irade, ad extra (dışsal) olarak birbirine zıt birçok şeye yönelmiş olabilir. Tanrı, birinci zamanda bir şeyi, ikinci zamanda onun zıddını aynı anda isteyebilir. Aristoteles'in De Interpretatione IX. kitabı çeşitli şekillerde yorumlanabilir. Örneğin, John Buridan (yaklaşık 1300–1362), Scotus'un olumsallık teorisini Aristotelesçilik kapsamında değerlendirmiştir. Buridan'ın bu yargısı en az dört nedene dayanır:

1. Aristoteles'in De Interpretatione IX, 19a23–25 pasajı Scotus'un olumsallık teorisine benzer biçimde yorumlanabilir;
2. Scotus, Lectura I 39 §§49–53'te Aristoteles'in De Interpretatione IX metnini çürütmez;
3. Scotus, bunun yerine olumsallık teorisini Aristoteles'in diğer eserlerinden faydalanarak kurmaya çalışır (Lectura I 39 §§51, 54);
4. Scotus, Tanrı'nın iradesine hem eşzamanlı (senkronik) hem de artzamanlı (diakronik) özellikler ekleyerek olumsallık teorisini genişletir.

Tanrı’nın Varlığına Dair Metafiziksel Kanıt

Duns Scotus, Tanrı'nın varlığını kanıtlamak için daha yaygın olan hareketten türetilen fiziksel argüman yerine, metafiziksel bir argüman kurmanın daha uygun olduğunu savunmuştur. Thomas Aquinas ise Aristoteles'i izleyerek hareket yoluyla Tanrı'nın varlığını kanıtlamayı tercih etmiştir.

De Primo Principio adlı eser, bu argümanın en kapsamlı ve nihai versiyonunu sunar; ancak genellikle Ordinatio versiyonu tercih edilir. Yine de De Primo versiyonu, argümanın daha geniş bir kavranışını ve Scotus'un metafiziksel temellerini ortaya koyar. Burada Ordinatio versiyonu izlenecektir.

Scotus, kanıtına başlarken, gerçekten sonsuz bir varlığın varlığını savunmak için iki açıdan yaklaşılması gerektiğini belirtir: Tanrı'nın Göreli Nitelikleri ve Mutlak Nitelikleri. Göreli nitelikler, Tanrı'ya yaratılışla ilişkili olarak yüklenebilen özelliklerdir; mutlak nitelikler ise Tanrı'nın yaratmayı seçip seçmemesinden bağımsız olarak sahip olduğu özelliklerdir.

Göreli Nitelikler başlığı altında Scotus, etkinlik, ereklilik ve üstünlük olmak üzere üçlü bir öncelik savunur. Ardından, bir önceliğin diğerlerini içerdiğini gösterir ve nihayetinde yalnızca bir doğa, İlk Etkin Neden, Nihai Amaç ve En Mükemmel Doğa olabilir sonucuna ulaşır.

Buradan itibaren “İnce Doktor” Tanrı'nın Mutlak Niteliklerini ele alır. İlk Varlık, zihinsel ve iradeye sahip bir varlıktır; bu varlığın aklı ve iradesi, onun yüce özünün kendisiyle özdeştir. İlk Varlık aynı zamanda sonsuz bir varlıktır. Tanrı'nın sonsuzluğu üzerine düşünürken Scotus, Anselmus'un argümanını yeniden gündeme getirir ve Anselmus'un kavramdan gerçekliğe geçişte yasadışı bir sıçrama yaptığı eleştirisine yanıt verir. Son olarak, gerçekten sonsuz bir varlığın var olup olmadığı sorusuna kesin bir “evet” yanıtı verir. Ordinationun bir sonraki sorusu, bu şekilde varlığı kanıtlanan doğanın biricikliğiyle ilgilidir. Ancak De Primo Principio versiyonu bu argümanla son bulur.

Ordinatio I.2.43'te yer alan “öyle bir etkin neden vardır ki, kendisi ne bir etki olabilir ne de kendisinden başka bir şey aracılığıyla etki meydana getirebilir” sonucuna ulaşan kanıt şu şekilde ilerler:

1. Bir şey üretilebilir.
2. Bu şey ya kendisi tarafından, hiçlik tarafından ya da başka bir şey tarafından üretilir.
3. Hiçlik tarafından olamaz; çünkü hiçlik hiçbir şeyin nedeni olamaz.
4. Kendi kendisi tarafından olamaz; çünkü bir etki kendisinin nedeni olamaz.
5. Öyleyse başka bir şey tarafından üretilmiştir; buna A diyelim.
6. Eğer A ilkse, sonuca ulaşmış oluruz.
7. Eğer A ilk değilse ve aynı zamanda bir etkiyse, 2. adıma geri döneriz: A ya kendisi tarafından, hiçlik tarafından ya da başka bir şey tarafından üretilmiştir.
8. 3. ve 4. adımlardan hareketle, başka bir şey tarafından üretilmiştir; buna B diyelim. Bu yükselen nedenler dizisi ya sonsuza kadar devam eder ya da öncesinde hiçbir şey olmayan bir noktaya ulaşır.
9. Sonsuz yükselen bir dizi imkânsızdır.
10. Öyleyse, ilk ve kendinden başka bir şeye dayanmayan bir etkin neden vardır.

Scotus, Tanrı'nın varlığına dair sunduğu metafiziksel kanıta yöneltilen iki temel itirazı kabul eder ve bunlara yanıt verir. İlk itiraz, argümanın dizide bir “ilk” olduğunu varsayarak öncülü peşinen kabul ettiği yönündedir. Bu noktada Scotus, birçok filozofun tesadüfi düzenlenmiş nedenler dizisinde sonsuz gerilemeye izin verdiğini, ancak hiçbir filozofun özsel olarak düzenlenmiş nedenler dizisinde sonsuz gerilemeyi kabul etmediğini belirtir. Scotus, bu iki düzenleme türü arasındaki farkları açıklar ve özsel olarak düzenlenmiş nedenler dizisinde sonsuzluğun imkânsız olduğunu kanıtlayan argümanlar sunar.

İkinci itiraz, kanıtın gerçekten bir gösterim olmadığını çünkü olumsal bir öncülle başladığını ileri sürer. “Bir şeyin üretilmiş olması” olumsaldır ve zorunlu değildir; dolayısıyla kanıt, zorunlu değil olumsal bir öncül üzerinden ilerlemektedir. Scotus, bunun doğru olduğunu kabul eder; ancak bir şeylerin üretildiği veya etki edildiği gerçeğinin apaçık olduğunu belirtir. Bu duruma yanıt vermek için Scotus, modal bir yaklaşım benimseyerek argümanı yeniden yapılandırır. Artık üretimin olasılığı üzerinden hareket eder: “Bir şeyin üretilebilmesi mümkündür” ifadesi zorunlu bir önermedir. Buradan hareketle, “İlk etkin nedenin var olması mümkündür” sonucuna ulaşır; ve eğer onun var olması mümkünse, o hâlde gerçekten vardır. Scotus, bu son iddianın argümanın ilerleyen bölümlerinde kanıtlanacağını belirtir.

Tanrı’dan farklı olan varlıklar, fiilî varoluşları bakımından gerçekten olumsal olsa da, mümkün varoluşları bakımından olumsal değildir. Bu nedenle, fiilî varoluşları bakımından olumsal olarak adlandırılan varlıklar, mümkün varoluşları bakımından zorunludur — örneğin, “Bir insan vardır” önermesi olumsaldır; ancak “Onun var olması mümkündür” önermesi zorunludur, çünkü onun varlığı herhangi bir çelişki içermez. Dolayısıyla, “Tanrı’dan farklı bir şey mümkündür” önermesi zorunludur; çünkü varlık, olumsal ve zorunlu olarak ikiye ayrılır. Nasıl ki zorunluluk, zorunlu bir varlığa onun durumu ya da mahiyeti gereği aitse, aynı şekilde olasılık da mümkün bir varlığa onun mahiyeti gereği aittir. Eğer ilk argüman ontolojik olasılık kavramıyla yeniden biçimlendirilirse, şu zorunlu önermelere ulaşırız: Tanrı’dan farklı bir şeyin var olması mümkündür — bu şey ne kendisinden (çünkü o zaman mümkün olması söz konusu olmazdı), ne de hiçlikten gelir. Öyleyse, başka bir şeyden geliyor olması mümkündür. Bu diğer failin kendiliğinden etki etmesi — başka bir şey aracılığıyla değil, başka bir şeyden gelmeksizin — mümkünse, o hâlde bir ilk failin var olması mümkündür; ve eğer onun var olması mümkünse, o hâlde gerçekten vardır, daha önce kanıtladığımız gibi. Eğer mümkün değilse ve sonsuz gerileme yoksa, argüman anında durur.

İlhamcılık

Scotus, Gentli Henry tarafından yüzyılın başlarında savunulan ilhamcılık anlayışına karşı çıkmıştır. Ordinatio (I.3.1.4) adlı eserinde, Henry'nin ilahi ilhamdan vazgeçilmesi durumunda ortaya çıkacağını öne sürdüğü septik sonuçlara karşı argümanlar geliştirmiştir. Scotus'a göre, düşünme sürecimiz Henry'nin iddia ettiği biçimde yanılabilir olsaydı, böyle bir ilham, ilke düzeyinde bile “kesin ve saf bilgi”yi güvence altına alamazdı.

Lekesiz Doğum

Duns Scotus’un ilahiyatındaki belki de en etkili nokta, Meryem’in Lekesiz Doğumu doktrinini savunmasıdır; yani Meryem’in günahsız olarak doğmuş olması. O dönemde bu konu etrafında ciddi tartışmalar yaşanıyordu. Genel kanaat, bu görüşün Tanrı’nın Annesi’ne karşı uygun bir saygı ifadesi olduğu yönündeydi; ancak yalnızca İsa Mesih’in ölümüyle asli günahın lekesinin silinebileceği düşüncesiyle nasıl bağdaştırılacağı anlaşılamıyordu. Batı’nın büyük filozofları ve ilahiyatçıları bu konuda bölünmüş durumdaydı (hatta Thomas Aquinas bile bu doktrini reddedenlerin tarafında yer almıştı). Lekesiz Doğum Bayramı, Doğu’da yedinci yüzyıldan beri kutlanıyordu (gerçi Doğu’da bu bayram yalnızca Meryem’in doğumu olarak anılır) ve Batı’da da bazı piskoposluk bölgelerinde uygulanmaya başlanmıştı; ancak felsefi temeli eksikti.

Scotus, Canterburyli Anselmus’un şu ilkesine dayanarak bir argüman geliştirdi: “potuit, decuit, ergo fecit” (Tanrı bunu yapabilirdi, uygundu, öyleyse yaptı). Bu ilkeye göre Meryem, diğer tüm insanlar gibi kurtuluşa muhtaçtı; ancak çarmıha gerilme yoluyla İsa’nın kazanmış olduğu erdemler, ona önceden verilmişti ve bu sayede Meryem, asli günah lekesi olmaksızın doğmuştu. Tanrı, şu üç şekilde davranabilirdi:

1. Meryem’in hiç asli günaha düşmemesini sağlayabilirdi,
2. yalnızca bir anlık günah hâlinde olmasını sağlayabilirdi,
3. bir süre günah hâlinde olup son anda arındırılmasını sağlayabilirdi. Bu seçeneklerden hangisi en mükemmeliyse, Meryem’e o atfedilmelidir.

Bu özenle formüle edilmiş ifade, Paris’te büyük bir muhalefet fırtınası koparmış ve Gerard Manley Hopkins’in ünlü şiiri “Duns Scotus’s Oxford”da geçen “Lekesiz Meryem için Fransa'yı yaktı” dizesine ilham vermiştir.

Scotus'un argümanı, IX. Pius tarafından 1854'te ilan edilen Lekesiz Doğum dogmasında açıkça yer alır: “Meryem, doğumunun ilk anından itibaren, İsa Mesih’in erdemleri sayesinde, asli günah lekesinden korunmuştur.” Scotus'un görüşü, “Havarilerin inancının doğru bir ifadesi” olarak övülmüştür.

Scotus'un bir başka görüşü de Katolik Kilisesi tarafından resmî onay almıştır: Mesih'in evrensel önceliğine dair doktrini, 1925'te ilan edilen Mesih Krallığı Bayramı'nın altında yatan teolojik gerekçeyi oluşturmuştur.

XXIII. Ioannes döneminde, Duns Scotus'un ilahiyatı modern ilahiyat öğrencilerine tavsiye edilmiştir.

Saygı ve Taziz

Duns Scotus, uzun süre boyunca Kutlu kişi olarak Fransisken Tarikatı tarafından onurlandırılmış; ayrıca Edinburgh Başpiskoposluğu ve Köln Başpiskoposluğu'nda da benzer biçimde saygı görmüştür. 19. yüzyılda, Kutsal Makam tarafından bu statünün resmen tanınması için bir süreç başlatılmıştır; bu süreç, Kadim ibadet kültü (cultus immemorabilis) — yani çok eskiye dayanan bir ibadet biçimi — temel alınarak yürütülmüştür. 27 Temmuz 1920'de, Scotus'un ruhani yazılarının öğretiye uygunluğunu değerlendirmek üzere bir ilahiyatçılar komitesi toplanmıştır. 1991 yılında II. Ioannes Paulus tarafından Saygın (Venerable) ilan edilmiş; 20 Mart 1993'te ise onun litürjik ibadet kültü resmen tanınarak fiilen kutlu sayılmıştır.