Lopsan Çimit Monguş

Lopsan Çimit Monguş
Doğum	1888 Batı Kemçik yöresi
Ölüm	31 Aralık 1940 Çadaana, Tuva Halk Cumhuriyeti
Meslek	lama
Milliyet	Tıva
Konu	Asıl ünü Yeni Tıva Latin alfabesi

Lopsan-Çimit Monguş (Rusça: Лопсан-Чимит, Монгуш Шокар-Чулдум оглу/ Lopsan-Çimit, Monguş Şokar-Çüldüm oğlu) (1888; Barıın Hemçik kojuun — 31 Aralık 1940) - Tıva lama ve dilbilimci. Latin alfabesi esaslı ilk Tıva alfabesini oluşturmuştur. 1940 yılında kurşuna dizilmiştir.

Hayatı

1888 yılında Tıva'da Batı Kemçik eyaletinde Ak-Alaş köyünde doğmuştur. Tibet ve Moğolistan'daki medreselerde Budizm eğitimi aldı. Matematik, coğrafya ve astronomi okudu. Moğolca, Rusça, Çince, Tibetçe, Fransızca, İtalyanca ve İngilizce biliyordu. 1921 yılında Tıva Cumhuriyeti, Çin'e karşı bağımsızlığını kazanında ülkede tam çağdaşlaşma hareketleri başladı. 1927 yılında Sovyetlerdeki Türk Dünyası'nın Latin alfabesine geçme aşamasındaki Latinizasyon döneminde, Tıva Cumhuriyeti Tıva dili için Latin Alfabesine dayanan bir alfabe oluşturmaya karar vermiştir. 1928 yılında Lopsan-Çimit, Türkiye ile çoğunlukla aynı şekilde aynı yıl Latin alfabesi temelinde Tıva alfabesi geliştirdi. 1929 Şubat ayında belirlenen bu alfabe Tıva Halk İnkılapçı Partisi Merkez Komitesi politik bürosu toplantısında onaylanarak kabul edildi. Sovyet dilbilimcilerinden bazısı (A.A.Palmbach dahil) bu yeni alfabeyi eleştirseler de Tıva Halk İnkılapçı Partisinin Lopsan-Çimit'in önerdiği alfabeyi onaylama kararı alfabenin yaygınlaşmaya başlangıcı olmuştur. 1929 yılında Tıva'ya seyahat eden Avusturyalı yazar gezgin Otto Mönchen-Helfen, ayrılışı sırasında Latin alfabesinin benimsendiğini eserinde anlatmıştır.

Ancak, bir süre sonra "feodalizmle mücadele etmek ve feodal beyleri bir sınıf olarak ortadan kaldırmak" için bir karar kabul edildi ve bunu Lopsan-Chimit alfabesini reddetme kararı izledi, çünkü "lamaları alfabenin gelişimine dahil etmek politik olarak uygun değildir". Sonuç olarak, 1930'da Lopsan-Çimit, davet edildiği Leningrad Üniversitesi Akademik Konseyi'ne katılamadı. Sonuç olarak, benzer şekilde yeni bir "Yana Alif" adıyla Türk Dünyasında belirlenen Ortak Türk alfabesi kabul edildi. 1930'ların sonunda, SSCB'de Kirilizasyon süreci başladı ve bu aynı zamanda resmi olarak bağımsız Tıva Cumhuriyeti'ni de etkiledi.

Lopsan-Çimit, son yıllarında, Çadaana'daki Yüce Tapınak'ta yaşadı. 31 Aralık 1940'ta Sovyet yanlıları tarafından vuruldu. 1965 yılında suçsuz olduğu hükmü verilmiş ve aklanmıştır.

Çalışmaları

İki kitap yazmıştır. İlk kitab Moğolca yazılmıştır, ikisi (3 ve 4) günümüze ulaşmamış 4 bölümden oluşuyordu. İkincisi kitabı olan "Tıva Arat'ın Kök Kelimesinin Harfi (Sesi)", yazı tarihinin yanı sıra Tıva dili için yazı sisteminin nasıl oluşturulduğuna ve Rus ve Moğol alfabelerinin neden buna uygun olmadığına ayrılmıştır.