Macar Mahmud Hamdi Paşa

Macar Mahmud Hamdi Paşa
Macar Mahmud Hamdi Paşa; Gedalia Fiszel Frajnd
	Mahmud Hamdi Paşa'nın portresi
Kişisel bilgiler
Doğum	1828; Brzeziny [en], Kongre Polonyası, Rus İmparatorluğu
Ölüm	1896; (67-68 yaşlarında); İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Defin yeri	II. Mahmud Türbesi, Çemberlitaş, Fatih, İstanbul, Türkiye
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Avusturya İmparatorluğu; Macaristan Krallığı; Osmanlı İmparatorluğu;
Hizmet yılları	1840'lar – 1896
Rütbesi	Müşîr
Birimi	Avusturya İmparatorluk ordusu [en] (1840'lar); Macar ordusu (1848 – 1849); Osmanlı ordusu (1853 – 1896);
Çatışma/savaşları	1848 Macar Devrimi; Kırım Savaşı Balaklava Muharebesi; ; Osmanlı-Karadağ Savaşı (1861–1862) İşpozi Muharebesi; ; Hersek İsyanı; Bulgar İsyanları; Osmanlı-Karadağ Savaşı (1876-1878); 93 Harbi;

Macar Mahmud Hamdi Paşa veya doğum adıyla Gedalia Fiszel Frajnd^[a] (Yidiş: גדליה פישל פריינד; d. 1828, Brzeziny – ö. 1896, İstanbul),^[3] Leh-Yahudi asıllı Osmanlı Müşîri. 1848 Macar Devrimi'nin başarısızlığa uğramasının ardından, pek çok Macar ve Polonyalı mülteci gibi Osmanlı İmparatorluğu'na sığındı ve Müslüman oldu. Osmanlı ordusuna katılarak ölümüne dek neredeyse 45 yıl hizmet verdi.

Hayatı

Kökeni

Macar Mahmud Hamdi Paşa, doğduğu dönem Rus İmparatorluğu'nun kontrolündeki Polonya'da bulunan Brzeziny [en] kasabasında 1828 yılında Gedalia Fiszel Frajnd (Fischel Freund) olarak dünyaya geldi. Babası, Brzeziny'nin ileri gelenlerinden Reb Szlama Frajnd'dır. Her ne kadar Macaristan'dan Osmanlı İmparatorluğu'na iltica ettiği için Macar olarak anılsa da, aslen Polonya Yahudisi'dir. Sadece İnönü Ansiklopedisi'nde Karayim Türkü olduğu geçmektedir.^[4]

Gençlik yılları

Fiszel, yetenekli ve dik başlı bir gençti. Geleneksel Yahudi ilkokulu olan Heder'de [en] eğitim almak istemiyordu ve babası Szlama'nın ısrarlı çabalarına rağmen kaydolmayı reddetti. 13 yaşında olgunluğa erişimini simgeleyen Bar Mitzvah töreninin ardından babası onu bir saatçinin yanına çırak olarak gönderdi. Fiszel aynı zamanda dil öğrenme konusunda yeteneklidi. Bundan dolayı babası ona Lehçe ve Almanca dersleri verilmesi üzere öğretmen tuttu. Pek zaman geçmeden Fiszel, kişiliğinin saatçilik gibi tekdüze ve zahmetli bir zanaata uygun olmadığını hızla anlar. Bu aralar piyango bileti tahsilat memuru olarak çalışan babası, şans eseri satılmadan kalan bir biletten büyük ikramiye kazandı. Szlama'nın ödül parasını almasından kısa süre içinde Fiszel, uygun bir anda babasının birikimlerine ulaşıp yüklü miktardaki parayı aldı ve kaçtı. Bir müddet Almanya'da dolaştı ancak servetini süratle tüketti.^[5] Yoksul ve aç bir hâlde 15 yaşındayken Macaristan'a göçtü.^[6]

Macaristan'daki yaşamı

Budapeşte'de (o dönemde Ferdynand olarak bilinen Fiszel), başkentte bulunan bir şarap evinde iş buldu. Enerjik tavırlarıyla, çevikliği ve en küçük işleri bile titizlikle yerine getirmesi, şarap evinin düzenli ziyaretçilerinden saygın bir Macar süvari subayının dikkatini çekti. "Küçük Leh Yahudisi" olarak adlandırdığı Fiszel'de olağanüstü bir potansiyel gören subay, onu kendi evine alarak emir eri yaptı ve ona kapsamlı bir eğitim vermeye başladı.^[7] Subay, zamanla Fiszel'i adeta kendi çocuğu gibi sevdi. Artık gelişmesi için elinden geleni yaptığını düşündüğünde Fiszel'i "Macar Demokrasisinin Babası" olarak bilinen yakın dostu Lajos Kossuth'un yanına gönderdi. Bu sırada Macaristan, 1848 Devrimi'nin eşiğindeydi.^[8] Fiszel, daha önce Avusturya ordusunda hizmet etmesine rağmen saf değiştirerek Macaristan'ın özgürlük mücadelesine büyük bir coşkuyla katıldı.^[9]

Gösterdiği azim ve yetenek sayesinde hızla subaylığa terfi etti ve birçok takdir aldı. Hatta çok kez Kossuth'un bizzat dikkatini çekti.^[10] Bu süreçte Tümgeneral Gusztáv Adolf Fritsch'in yanında da görev yaptı.^[1] Kossuth'un halkını özgürlüğe kavuşturma çabası zamanla başarısızlıkla sonuçlanmaya başlıyordu. Avusturya, Macar Devrimi'ni şiddetli bir şekilde bastırdı ve isyana katılımlarından dolayı Macar Yahudilerine karşı acımasız bir zulüm başlatıldı. Ardı ardına gelen talihsiz olaylar, Fiszel'i Osmanlı İmparatorluğu'na kaçmak zorunda bıraktı. İlk Macar cumhurbaşkanı Lajos Kossuth ve kabinesinin çoğu üyesi, Józef Bem [en], György Klapka, Henryk Dembiński [en], Józef Wysocki [en], György Kmety [en] ve Adolf Farkas gibi pek çok Macar ve Polonyalılar da Osmanlı'ya iltica ettiler.^[11]

Osmanlı İmparatorluğu'ndaki yaşamı

Fiszel Frajnd, 1849'un sonlarında Şumnu ve çok geçmeden İstanbul'a sığındı. 3 Aralık 1849 tarihli bir mektupta, Kossuth tarafından resmi olarak askerî görevlerinden alındı.^[1] 1853'te, Kırım Savaşı'nın patlak vermesiyle, Osmanlı ordusuna katıldı ve birçok hemşehrisi gibi Ömer Lütfi Paşa'ya yaver tayin edildi.^[b] Ömer Paşa'nın aracılığıyla Müslüman olan Fiszel, soyadının Türkçe karşılığı olan (Mahmud) Hamdi ismini aldı. Müttefik kuvvetlerinin Kırım'a konuşlandırılmasının ardından, Osmanlı birlikleriyle müştereken katıldığı Balaklava Muharebesi'nde sıradışı askerî performanslar sergiledi. Savaş sırasında Sadık Paşa (Michał Czajkowski), Polonya ve Sultanın Kazakları birliklerinin kurulmasının ardından bir Yahudi lejyonun oluşturulmasını istedi. 1809'da "Kock [en] yakınlarında öldürülen Berek Joselewicz'i [en] hatırlatan, İsrailli ve cesur bir asker" olarak tanımladığı Freund'u, lejyonun başkomutanlığına aday gösterdi. Ancak Adam Mickiewicz ile Rothschild ve Kamondo aileleri, bilinmeyen sebeplerden dolayı bu öneriye karşı çıkarak lejyonun başına asil bir Polonyalı'nın geçmesini tercih ettiler. Sonuç olarak lejyonun kurulması gerçekleştirilmedi.^[13]

Osmanlı-Karadağ Savaşı'nın başlaması üzere 1861'de Miralay payesiyle Abdi Paşa Tümeni'nin kurmay heyetinin başında görev yaptı. Bu sırada İşpozi [en] mevzilerine karşı etkili bir harekât gerçekleştirdi. 1875'te Hersek İsyanı'nı bastırmakla görevlendirildi; ardından Ahmed Cevdet Paşa'nın liderliğindeki reform komisyonuna tayin edilerek Bosna-Hersek'in ıslahatında aktif rol üstlendi. 1876'da Bulgar İsyanları'nı kısa sürede bastırdı. Birkaç ay sonra başlayan Karadağ Savaşı'nda Temmuz-Ağustos arası İşkodra cephesinde Müşîr rütbesiyle vazife aldı. Medun Kalesi'nin Karadağlılarca kuşatmasını engelleyemediği için azledildi. 93 Harbi'ndeki başarısızlığı nedeniyle Mehmed Redif ve diğer paşalarla birlikte Rodos'a sürgüne gönderildi.^[4]^[9]^[14]

Avram Galanti, Mahmud Hamdi Paşa'nın Rodos'ta bulunduğu sırada adanın Hahambaşısını makamında ziyaret ettiğini ve kendisiyle Tevrat metinleri ile Talmud yorumları üzerine derin dinî-felsefî müzakerelerde bulunduğunu bizzat nakletmektedir.^[10] Sultan II. Abdülhamid kendisini bir süre sonra af eder. Sürgünden İstanbul'a dönen paşa, Meclis-i Tedkikat-ı Askeriye Komisyonu üyeliği gibi çeşitli görevlerde bulundu. Sultan tarafından Yaver-i Ekrem unvanıyla ödüllendirildi. Veysel Paşa'nın hastalığında, vekaleten Edirne'deki 2. Ordu Müşavirliği'ni Haziran 1891 ve Aralık 1895 arasında yaptı.^[15] Görevini tamamlayarak İstanbul'a döndü, ordu müfettişi olarak atandı ve Sultan'ın yaverliğini yapmaya devam etti.^[1] 1896'da İstanbul'da 67-68 yaşlarında ölen paşa, II. Mahmud Türbesi haziresine defnedildi.^[4] Sicill-i Osmânî'de, Mahmud Hamdi Paşa'nın "maharet ve liyâkat sâhibi" olduğu söylenmektedir.^[16] Tarihçi İsmet Parmaksızoğlu ise paşayı şöyle değerlendirir: "Tanzimât Devri'nde yetişen ve Osmanlı Devleti'nin son döneminde hizmet alan generallerden, orta derecede başarılı bir kişidir".^[4] Bazı kaynaklarda 1885'te Beyrut'ta öldüğü ve Sadrazam rütbesine kadar yükseldiği yazılsa da,^[17] bu bilgi hatalıdır zira Ahmed Hamdi Paşa ile karıştırılmaktadır.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d "Freund (Fraynd), Ferdynand" (Macarca). Arcanum. 1 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2025.
^ Çıkar, Jutta R. M. (2004). Ruth Bartholomä; Mustafa Çıkar (Ed.). Türkischer Biographischer Index. Münih: K. G. Saur Verlag. s. 449. ISBN 9783110965773.
^ Yalçın, Soner (2004). Efendi: Beyaz Türklerin Büyük Sırrı. İstanbul: Doğan Yayınları. s. 121. ISBN 9786059799812.
^ ^a ^b ^c ^d Parmaksızoğlu, İsmet (1976). "Mahmut Hamdi Paşa". İnönü Ansiklopedisi. 23. Ankara: Milli Eğitim Basımevi. s. 180.
^ Alperin & Summer 1961, s. 72.
^ Bornstein-Makovetsky, Leah (2002). "Jewish converts to Islam and Christianity in the Ottoman Empire in the nineteenth century". The Last Ottoman Century and Beyond. 2. Tel Aviv: Tel Aviv Üniversitesi. s. 86. ISBN 9789653380455.
^ Alperin & Summer 1961, ss. 72-73.
^ Alperin & Summer 1961, s. 73.
^ ^a ^b "Mahmut Hamdi Paşa". Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. 15. Milliyet Gazetesi Yayınları. 1986. s. 7673.
^ ^a ^b Galanti, Avram (1947). Türkler ve Yahudiler: Tarihî, Siyasî Tetkik. İstanbul: Tan Matbaası. s. 129.
^ Marz, Rasim (2016). Ali Pascha – Europas vergessener Staatsmann (Almanca). Berlin: Frank & Timme. s. 81. ISBN 9783732902477. ISSN 1860-1960.
^ Čuvalo, Ante (2010). The A to Z of Bosnia and Herzegovina. Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series. Scarecrow Press. s. 138. ISBN 9780810876477.
^ Duker, Abraham G. (Ekim 1954). "Jewish Volunteers in the Ottoman-Polish Cossack Units during the Crimean War (Concluded)". Jewish Social Studies. Indiana University Press. 14 (4): 357-358.
^ Süreyya 1996, s. 592.
^ Kuneralp, Sinan (1999). Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922): Prosopoprafik Rehber. İstanbul: İsis. s. 89. ISBN 9789754281187.
^ Süreyya 1996, s. 593.
^ Alperin & Summer 1961, s. 74.

Bibliyografya

Aaron Alperin; Nahum Summer, (Ed.) (1961). Bzhezhin yisker-bukh (Yidiş). New York City: The New York Public Library. 1 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2025.
Süreyya, Mehmed (Mayıs 1996). Sicill-i Osmânî. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. ISBN 9753330405.

Notlar

^ Diğer adlarıyla Fischel Freund, Almanya'da Ferdynand Fraynd^[1] ve Osmanlı İmparatorluğu'nda Hamdi Mahmut Paşa.^[2]
^ Ömer Lütfi Paşa (doğum adıyla Mihajlo Latas; Sırpça: Михајло Латас), Hırvatistan'da doğan ancak aslen Sırp Ortodoks Hristiyan olan bir Avusturya askeriydi. Osmanlı İmparatorluğu'na sığınarak askerî rütbelerde hızla yükseldi ve Müşîr unvanını kazandı.^[12]

[Bona-1] "Freund (Fraynd), Ferdynand" (Macarca). Arcanum. 1 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2025.

[2] Çıkar, Jutta R. M. (2004). Ruth Bartholomä; Mustafa Çıkar (Ed.). Türkischer Biographischer Index. Münih: K. G. Saur Verlag. s. 449. ISBN 9783110965773.

[4] Yalçın, Soner (2004). Efendi: Beyaz Türklerin Büyük Sırrı. İstanbul: Doğan Yayınları. s. 121. ISBN 9786059799812.

[İnönü_Ansiklopedisi-5] Parmaksızoğlu, İsmet (1976). "Mahmut Hamdi Paşa". İnönü Ansiklopedisi. 23. Ankara: Milli Eğitim Basımevi. s. 180.

[FOOTNOTEAlperinSummer196172-6] Alperin & Summer 1961, s. 72.

[7] Bornstein-Makovetsky, Leah (2002). "Jewish converts to Islam and Christianity in the Ottoman Empire in the nineteenth century". The Last Ottoman Century and Beyond. 2. Tel Aviv: Tel Aviv Üniversitesi. s. 86. ISBN 9789653380455.

[FOOTNOTEAlperinSummer196172-73-8] Alperin & Summer 1961, ss. 72-73.

[FOOTNOTEAlperinSummer196173-9] Alperin & Summer 1961, s. 73.

[Büyük_Larousse-10] "Mahmut Hamdi Paşa". Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. 15. Milliyet Gazetesi Yayınları. 1986. s. 7673.

[Galanti,_1947-11] Galanti, Avram (1947). Türkler ve Yahudiler: Tarihî, Siyasî Tetkik. İstanbul: Tan Matbaası. s. 129.

[12] Marz, Rasim (2016). Ali Pascha – Europas vergessener Staatsmann (Almanca). Berlin: Frank & Timme. s. 81. ISBN 9783732902477. ISSN 1860-1960.

[13] Čuvalo, Ante (2010). The A to Z of Bosnia and Herzegovina. Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series. Scarecrow Press. s. 138. ISBN 9780810876477.

[15] Duker, Abraham G. (Ekim 1954). "Jewish Volunteers in the Ottoman-Polish Cossack Units during the Crimean War (Concluded)". Jewish Social Studies. Indiana University Press. 14 (4): 357-358.

[FOOTNOTESüreyya1996592-16] Süreyya 1996, s. 592.

[17] Kuneralp, Sinan (1999). Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922): Prosopoprafik Rehber. İstanbul: İsis. s. 89. ISBN 9789754281187.

[FOOTNOTESüreyya1996593-18] Süreyya 1996, s. 593.

[FOOTNOTEAlperinSummer196174-19] Alperin & Summer 1961, s. 74.

[3] Diğer adlarıyla Fischel Freund, Almanya'da Ferdynand Fraynd^[1] ve Osmanlı İmparatorluğu'nda Hamdi Mahmut Paşa.^[2]

[14] Ömer Lütfi Paşa (doğum adıyla Mihajlo Latas; Sırpça: Михајло Латас), Hırvatistan'da doğan ancak aslen Sırp Ortodoks Hristiyan olan bir Avusturya askeriydi. Osmanlı İmparatorluğu'na sığınarak askerî rütbelerde hızla yükseldi ve Müşîr unvanını kazandı.^[12]

[a]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[1]

[11]

[b]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[2]

[12]