Molla Abdulkahhar
| Molla Abdulkahhar | |
|---|---|
| Doğum | 1884 Kasım veya Yaz Saidkent köyü, Gidcuvan, Rus Türkistanı |
| Ölüm | 1924 Sovyet Türkistanı, Kızılkum Çölü |
| Çatışma/savaşları | |
Molla Abdulkahhar (Özbekçe: Mulla Abdulqahhor) (1884–1924), Basmacı Hareketi’nde yer almış bir askerî liderdi. 1920–1924 yılları arasında Türkistan’da Sovyet kuvvetlerine karşı silahlı direnişi örgütledi ve yönetti. Enver Paşa başta olmak üzere diğer Basmacı liderlerle birlikte çeşitli askerî harekâtlara katıldı. 1922’de Hive ve Buhara’daki operasyonları yönetti. Daha sonra Batı Buhara’nın idaresini üstlendi. 1924 yılında Sovyet askerî operasyonu sırasında iki kardeşiyle birlikte öldürüldü.
Erken yaşamı ve kariyeri
[değiştir | kaynağı değiştir]Abdulkahhar, 1884 yılında Gijduvon’da, Rus İmparatorluğu sınırları içinde doğdu.[1][2][3]Buhara’daki Po-i-Kalyan Medresesi’nden mezun oldu. Halk arasında, dinî eğitim almış kimselere verilen bir unvan olan “Molla” lakabıyla tanınıyordu.[1] Abdulkahhar’ın ilk askerî faaliyeti 1920 yılında, Basmacı Hareketi kapsamında Sovyetlere karşı Doğu Buhara’da gerçekleşti.[1][4]
Askerî kariyeri
[değiştir | kaynağı değiştir]1921
[değiştir | kaynağı değiştir]Batı Buhara’da Basmacı Hareketi hızla yayılmakta olup, 1921 sonlarına gelindiğinde Batı Buhara’nın tüm vilayetleri Abdulkahharve Faizul Makhdum tarafından idare ediliyordu.[5][6][7] Bu faaliyetler yerel halkın katılımını artırmış ve Basmacılara çok sayıda gönüllü kazandırmıştır. Bu dönemde Abdulkahhar, Afganistan’daki Emir Seyyid Mir Âlim Han, Lakay İbrahim ve Enver Paşa ile temas kurdu. Emir Âlim Han’ın aktardığına göre Abdulkahhar’ın ordusu Buhara çevresinde 6.000, Vabkent’ten 2.000, Qiziltepa’dan 2.000, Shofirkon’dan 2.000, Romitan ve Peshku’dan 2.500 ve Kogon bölgesinden 2.000 kişiyle takviye edilmiştir.[8][9][10][11]
Aralık 1921 sonunda Enver Paşa, Doğu Buhara’daki tüm Basmacı birliklerinin komutasını üstlendi. Abdulkahhar dâhil olmak üzere Türkistan genelindeki Basmacı liderlerle koordinasyon sağlayarak Doğu Buhara’daki kuvvetleri birleştirdi ve Batı Avrupa tarzı bir komuta sistemi uyguladı.[9] Emir Âlim Han hatıratında Abdulkahhar’dan şu şekilde bahseder:[10]
“Bu aciz kulun izniyle Molla Abdulkahhar, Kabil’den gelen fedakâr mücahitlerle Buhara ve çevresine yöneldi, askerler arasında disiplin tesis etti ve ardından Gijduvan kazasını kurtarmak maksadıyla düşmana taarruz etti. Böylece Gijduvan’ı düşmanın elinden kurtarıp hâkimiyeti altına aldı; buradan din ve bu kulun taraftarı birçok fedakâr kimse ona katıldı.”
1922 Buhara ve Harezm Harekâtı
[değiştir | kaynağı değiştir]Buhara istikametindeki harekâtlarının ardından Abdulkahhar,[8] Gijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romitan ve Nurata kazalarını ele geçirdi. Mart 1922’de Buhara’ya yönelik büyük bir saldırı başlatarak şehrin büyük bölümünü kontrol altına aldı ve eski Buhara’ya yaklaşık 12,8 km mesafedeki stratejik demiryolu kavşağı Kogon’a ilerledi.[8][12] Ayrıca Nakşibendi tarikatının kurucusu Bahaeddin Nakşbend’in türbesini ele geçirdi.[7][10]
Basmacı kuvvetleri, Zerafşan Nehri üzerindeki Mehta Kasım Köprüsü civarında Kızıl Ordu birliklerini bozguna uğrattı.[13] Abdulkahhar, 1922’de Sovyet yönetimine karşı ayaklanmalar sırasında Cüneyd Han ile birlikte Hive Kuşatması’na katıldı. Bu başarılar sonucunda Basmacılar Harezm ve Hive’nin kontrolünü ele geçirdi.[14][15][16][17][18][19][20]
1923 kongresi ve faaliyetler
[değiştir | kaynağı değiştir]1923 ilkbahar ve sonbaharında Sovyet komutanlığı, Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’nde Basmacı hareketine karşı büyük bir askerî güç bulundurdu. Bu kuvvetlerin sayısının uçak, topçu ve zırhlı birliklerle desteklenen 100.000’e kadar ulaştığı tahmin edilmektedir.[21][22]
Temmuz 1923 başında Abdulkahhar, Buhara ve Karmana vilayetlerinden gelen Basmacı liderlerle bir kongre düzenledi. Burada savunmaya dayalı gerilla taktiklerine geçilmesi kararlaştırıldı. Aynı dönemde Stalin, Turar Ryskulov ve Feyzullah Hocaev gibi bazı Orta Asyalı yöneticileri gizlice Basmacılarla iş birliği yapmakla suçladı.[23]
1924 harekâtları ve ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]Basmacı hareketinin Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’ndeki beşinci yılı, zor koşullar altında başladı. Batı Buhara’da Abdulkahhar’ın, Doğu Buhara’da ise İbrahim Bek’in emrinde, toplam yaklaşık 10.000 kişilik birleşik bir kuvvet çarpışıyordu.[24] Ancak kuvvet ve kaynak bakımından dengeli değillerdi. Basmacı birlikleri Sovyet birliklerinin saldırılarıyla karşı karşıya kaldı ve ağır kayıplar verdi.[24] Sovyet kaynaklarına göre 10 Ocak–25 Haziran 1924 tarihleri arasında 25 Basmacı ve 474 asker öldürüldü; 2 Basmacı ve 93 asker yaralandı; 12 Basmacı ve 194 asker esir alındı; 59 Basmacı ile 637 asker ise teslim oldu.[24][25] 21 Haziran’daki çatışmalardan birinde Abdulkahhar’ın kendisi de Kızıl Ordu birlikleriyle girilen çarpışmada ağır yaralandı.[26] Bu kayıplara rağmen Sovyet kuvvetleri Buhara’daki Basmacıları tamamen ortadan kaldıramadı. Haziran 1924 tarihli Sovyet istihbarat raporlarında, “Basmacı faaliyeti hem Orta Buhara’da hem de Batı Buhara’da yoğun biçimde sürmektedir” uyarısı yer alıyordu.[25] 1924’ün yazında (veya Kasım ayında)[13] Abdulkahhar ve iki kardeşi Metin Palvan ile Naim Palvan, Kızılkum Çölü’ndeki Sovyet saldırıları sırasında öldürüldü.[3][7]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Kydyralieva, Saltanat (2015). Türk ve Rus Kaynaklarına Göre Türkistan'da Basmacı Hareketi (1916–1924) / Basmachi Movement in Turkestan According to Turkish and Russian Sources (1916–1924) (PhD thesis) (in Turkish). İstanbul, Turkey: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı. p. 230.
- ^ Admin (9 Mayıs 2024). "MULLA ABDULQAHHOR". Milliylik-millat ko'zgusi (Özbekçe). Erişim tarihi: 27 Ekim 2025.
- ^ a b Admin (9 Mayıs 2024). "MULLA ABDULQAHHOR". Milliylik-millat ko'zgusi (Özbekçe). Erişim tarihi: 27 Ekim 2025.
- ^ Alimova, Dilorom Agzamovna; Radzhapova, Rano I︠A︡dgarovna (2000). Turkestan v nachale XX veka: k istorii istokov nat︠s︡ionalʹnoĭ nezavisimosti (Rusça). Glav. red. izdatelʹsko-poligraficheskogo kont︠s︡erna "Shark". s. 528.
- ^ Kydyralieva, Saltanat (2015). Türk ve Rus Kaynaklarına Göre Türkistan'da Basmacı Hareketi (1916–1924) / Basmachi Movement in Turkestan According to Turkish and Russian Sources (1916–1924) (PhD thesis) (in Turkish). İstanbul, Turkey: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı. p. 242.
- ^ Fraser, Glenda (1987). "Basmachi — II". Central Asian Survey. 6 (2). ss. 7-42. doi:10.1080/02634938708400582.
- ^ a b c Rajabov, Kahramon (2017). Istoriya Uzbekistana (1917–1991 gody) (PDF) (Rusça). Tashkent: Izdatel'sko-poligraficheskiy tvorcheskiy dom imeni Gafura Gul'yama. ss. 43-44.
- ^ a b c Fraser, Glenda (1987). "Basmachi — I". Central Asian Survey. 6 (1). Taylor & Francis: p.58 doi:10.1080/02634938708400571.
- ^ a b Kydyralieva, Saltanat (2015). Türk ve Rus Kaynaklarına Göre Türkistan'da Basmacı Hareketi (1916–1924) / Basmachi Movement in Turkestan According to Turkish and Russian Sources (1916–1924) (PhD thesis) (in Turkish). İstanbul, Turkey: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı. p. 243.
- ^ a b c Sarvar, Sattorov (2 Ekim 2025). "Mulla Abdulqahhorning Yurtga Xizmati". Ilmiy-Amaliy Konferensiyası. s. 226.
- ^ Muradjon, Nurmuhamedov (20 Ekim 2024). "Occupation of Bukhara Emirate by Tsarist Russia". American Journal of Pedagogical and Educational Research (İngilizce). Cilt 29. s. 43. ISSN 2832-9791.
- ^ Kydyralieva, Saltanat (2015). Türk ve Rus Kaynaklarına Göre Türkistan'da Basmacı Hareketi (1916–1924) / Basmachi Movement in Turkestan According to Turkish and Russian Sources (1916–1924) (PhD thesis). İstanbul, Turkey: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı. s. 244.
- ^ a b Sarvar, Sattorov (2 Ekim 2025). "Mulla Abdulqahhorning Yurtga Xizmati". Ilmiy-Amaliy Konferensiyası. s. 227.
- ^ Hayit, Baymirza (1997). Basmacılar: Türkistan millî mücadele tarihi (1917–1934). Türkiye Diyanet Vakfı. s. 205. ISBN 9789753893053.
- ^ Kara, İlyas. Enver Paşa Basmacılar İsyanı. s. 132.
- ^ Bademci, Ali (2008). Korbaşılar ve Enver Paşa-II. Istanbul, Turkey: Ötüken Neşriyat. s. 122.
- ^ Beyoğlu, Nevzat Kösoğlu. Şehit Enver Paşa (Martyr Enver Pasha). Ötüken Neşriyat A.Ş., T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2013, p. 623. ISBN 978-605-155-270-5.
- ^ Beckett, Ian, (Ed.) (15 Mayıs 2017). Modern Counter-Insurgency. Taylor & Francis. ISBN 9781351917025. Erişim tarihi: 14 Ekim 2025.
in 1920, stimulated by some positive measures by Soviet authorities, the rebellion flared up again and in 1921 spread to the eastern part of the Emirate of Bukhara (the southern regions of today's Uzbekistan and western Tadzhikistan) and later to the Turkmen area of Khorezm
- ^ Baymirza Hayit, Basmacılar / Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi [The Basmachi: The National Liberation Movement in Turkestan Against the Russians]. Istanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2006, p. 277.
- ^ Entsiklopedik Luğat, vol. 2 (Tashkent: Özbek Sovet Entsiklopediyasi, 1988), p. 117: "In the spring of 1922, the Basmachi occupied much of the Bukhara People's Soviet Republic; similar movements also occurred in Ferghana and Khorezm at that time."
- ^ Fraser, Glenda (1987). Basmachi — I, s. 18–19.
- ^ Turkestan v Naçale XX Veka p.549
- ^ I.V. Stalin, Sochineniya , Vol 5, Moscow, 1959, pp.301–312
- ^ a b c Kydyralieva, Saltanat (2015). Türk ve Rus Kaynaklarına Göre Türkistan'da Basmacı Hareketi (1916–1924) / Basmachi Movement in Turkestan According to Turkish and Russian Sources (1916–1924) (PhD thesis) (in Turkish). İstanbul, Turkey: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı. pp. 258-259
- ^ a b Turkestan v Naçale XX Veka p.551
- ^ "Mulla Abdulqahhor" (PDF). Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi (Uzbek). M. Tashkent: Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat Ilmiy Nashriyoti. 2003. s. 803.